საქართველოში სტალინის თემა აქტუალობას არ კარგავს. ჩვენთან, ალბათ რუსეთის შემდეგ, ყველაზე მეტს წერენ და ლაპარაკობენ სტალინზე, თუმცა ისევე, როგორც რუსეთში, სტალინი საქართველოშიც დაცლილია ყოველგვარი კონკრეტული ისტორიული შინაარსისგან და გადაქცეულია ერთგვარ მითოლოგემად, იდეოლოგიურ სიმბოლოდ, რომელსაც არაფერი (ან თითქმის არაფერი) აქვს საერთო ისტორიაში რეალურად არსებულ პიროვნებასთან.
ის, რომ საქართველოში სტალინის თემა უკიდურესად იდეოლოგიზირებული და მითოლოგიზირებულია, ჩანს თუნდაც იქედან, რომ ბუნებაში არ არსებობს სტალინისა და სტალინიზმის მეტ-ნაკლებად სერიოზული და საერთაშორისო ავტორიტეტის მქონე ქართველი მკვლევარი, ან თუნდაც კრიტიკულად განწყობილი პუბლიცისტი, რომელსაც თარგმნიან და კითხულობენ საქართველოს გარეთ.
არადა თითქოს საქართველოდან ყველაზე ლოგიკური უნდა იყოს სტალინის პიროვნებისა და სტალინიზმის ფენომენის კვლევა: რეალურად, ჩვენი დროის ის უცხოელი ისტორიკოსებიც კი, რომლებიც წერენ სტალინზე (რობერტ სერვაისი, საიმონ მონტეფიორე და ა.შ.) უმნიშვნელოვანეს ცნობებს სწორედ საქართველოდან იღებენ, მაგრამ უშუალოდ საქართველოში სტალინზე (როგორც დადებითი, ისე უარყოფითი ნიშნით) არაფერი დაწერილა, რაც აგიტაცია-პროპაგანდის დონეს გაცდებოდა.
ყველაფერი, რაც დღეს საქართველოში სტალინთან დაკავშირებით იწერება, იწერება მხოლოდ პოლიტიკური აქტივიზმის ჭრილში და აქედან გამომდინარე ეს მასალა (რამდენადაც შეიძლება ირაციონალური ემოციების დემონსტრირებას მასალა ვუწოდოთ) ცხადია არავის აინტერესებს საქართველოს გარეთ. მეცნიერული ღირებულება მათ როგორც წესი, არ გააჩნიათ.
ასეთი მდგომარეობა, მეცნიერული ინტერესის და კვლევის ამგვარი არარსებობა, ვულგარული „სტალინომანიის“ ფონზე ანომალია იქნებოდა, სტალინის რეალური ფიგურა და რეალური სტალინიზმი მართლაც აქტუალური რომ იყოს თანამედროვე საქართველოში, მაგრამ არსებული მდგომარეობა მხოლოდ იმას შეიძლება ნიშნავდეს, რომ სინამდვილეში სტალინის თემის აქტუალობა თავისთავად არარეალური და ხელოვნური პროცესია.
უფრო ზუსტად – ეს არის ერთგვარი იდეოლოგიური დისკურსი, სადაც თვითონ სტალინი წარმოგვიდგება როგორც იდეოლოგიურად მითოლოგიზირებული პერსონაჟი და სწორედ ამ მითოლოგიზირებულ სტალინს „იცავენ“ ან „ებრძვიან“ ადამიანები, რომლებსაც ხშირად წარმოდგენაც კი არ აქვთ ისტორიაში რეალურად არსებული პიროვნებისა და რეალურად მიმდინარე პროცესების შესახებ.
ამასთანავე, „სტალინთან ბრძოლა“ ხშირ შემთხვევაში ზუსტად ისევე (ან უფრო მეტადაც კი) ირაციონალურ და მითოლოგიზირებულ ხასიათს ატარებს, ვიდრე „სტალინის დაცვა“. ეს ორი პროცესი ერთმანეთს ასაზრდოებს და ერთმანეთს განაპირობებს, თუმცა სინამდვილეში ამ ბრძოლის შინაარსთან სტალინს პირდაპირი კავშირი არ აქვს. სტალინი როგორც ერთი, ისე მეორე მხარისთვის წარმოადგენს მხოლოდ სიმბოლოს.
დავიწყოთ თუნდაც „დაცვის“ ანალიზით. რეალურად, ცხადია არავითარი სტალინიზმი საქართველოში არ არსებობს. სტალინის იდეოლოგია, ანუ მარქსიზმის სტალინური ინტერპრეტაცია, ისევე როგორც ბოლშევიზმი ზოგადად საქართველოში აბსოლუტურად მარგინალიზებულია და მას არავითარი სერიოზული და პოლიტიკურად ანგარიშგასაწევი მხარდაჭერა საზოგადოებაში არ გააჩნია.
მეტიც – საქართველოში თეორიულადაც კი შეუძლებელია ბოლშევიზმის პოლიტიკური რეანიმაცია რადგან საქართველოში ფიზიკურად არ არსებობს რადიკალური მემარცხენე მოძრაობის პოტენციური „სოციალური ბაზა“. ჩვენს რეალობაში, ყველაზე აქტიური ასაკობრივი ჯგუფი იმ ადამიანებისა, რომლებიც, იდეაში შეიძლებოდა გამხდარიყვნენ ასეთი მოძრაობის მხარდამჭერები, როგორც წესი, საერთოდ გადის ქვეყნიდან და „ავსებს“ არა უშუალოდ საქართველოს, არამედ სხვა ქვეყნების „პროლეტარიატის“ რიგებს. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ საქართველო ემიგრაციისა და მოსახლეობის მუდმივი შემცირების ხარჯზე ფაქტიურად „თავიდან იშორებს“ სოციალურად ყველაზე „ფეთქებადსაშიშ“ ფენას და ერთ-ერთ ყველაზე „დაზღვეულ“ ქვეყანას წარმოადგენს სოციალური რევოლუციების მიმართ.
საინტერესოა, რომ თავად ის ადამიანებიც კი, რომლებიც „ბრალდებულნი არიან“ სტალინიზმში საკუთარ თავს არ მიიჩნევენ არც მარქსისტებად და არც ბოლშევიკებად. მათთვის თვითონ სტალინიც არ არის მარქსისტი – უფრო სწორად, მათ სტალინის მარქსისტული განზომილება არ აინტერესებთ ან უბრალოდ არ ესმით.
„ბარიკადის“ ამ მხარეს როგორც წესი დგანან სოციალურად არაპრივილეგირებულ მდგომარეობაში მყოფი, ძირითადად ხანდაზმული ადამიანები, რომლებსაც შესაძლოა პირადად არც ახსოვდეთ სტალინი, მაგრამ მათთვის სტალინი იქცა წარსულში არსებული, მათი აზრით – უფრო სამართლიანი სოციალური რეალობის სიმბოლოდ.
აქ უკვე ცხადად ჩანს სტალინის ფიგურის მითოლოგიური დატვირთვა: რეალურ ისტორიაში ის სოციალური სამართლიანობა და კეთილდღეობა, რომელზეც საუბრობს საზოგადოების ეს ნაწილი არსებობდა არა უშუალოდ (ან – არა იმდენად) სტალინის მმართველობის პერიოდში, არამედ უფრო გვიან, მაგრამ მიუხედავად ამისა სწორედ სტალინი იქცა სიმბოლოდ და არა რომელიმე სხვა ლიდერი.
ირაციონალურია სტალინის „დაცვის“ მეორე ასპექტიც – საზოგადოების გარკვეული ნაწილისთვის სტალინი იქცა ტრადიციონალიზმის, ტრადიციული მორალური ფასეულობების და თითქმის კონსერვატიზმის სიმბოლოდაც კი ლიბერალური “მორალური რელატივიზმის” საპირწონედ.
რეალურ სტალინს ალბათ თავადაც ძალიან გაუკვირდებოდა მისი ფიგურის ასეთი ინტერპრეტაცია, თუმცა არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სტალითან დაკავშირებით ჩვენ ვიმყოფებით არა რეალურ, არამედ მითოლოგიურ ველში.
მარქსიზმის სხვადასხვა მიმდინარეობას შორის, უშუალოდ მარქსისტული ტრადიის შიგნით, სტალინი ალბათ მართლაც შეიძლება შეფასდეს როგორც „კონსერვატორი“ (რუსულ „რევოლუციურ ლიტერატურაში“ ასეთი ფრაზაც კი არსებობს – „სტალინური თერმიდორი“) მაგრამ ამ „ფარდობით კონსერვატიზმს“ (კონსერვატიზმს, ვთქვათ, ლევ ტროცკის გადასახედიდან) ცხადია ძალიან ცოტა შეიძლება ქონდეს საერთო რეალურ კონსერვატიზმთან.
სტალინი ამ ასპექტშიც იქცა სიმბოლოდ არა მისი რეალური სახით, არამედ მითოლოგიზირებული ფორმით.
სხვათა შორის, ძალიან საინტერესოა ისიც, თუ რატომ იქცა კონკრეტულად სტალინი, თუნდაც მითოლოგიზირებული ფორმით და თუნდაც საზოგადოების ერთი კონკრეტული სეგმენტისთვის სიმბოლოდ.
ჩემი აზრით სტალინი იდეალურად ჯდება ქართულ ანტი-ლიბერალურ დისკურსში იმიტომ, რომ სტალინი ძალიან ძლიერი ფიგურაა, რომელიც ქვეცნობიერში გამარჯვებასთან და ძლიერებასთან ასოცირდება. რაც უფრო მწვავეა პრობლემა, მით უფრო მძაფრია პროტესტის გრძნობა, ხოლო რაც უფრო მძაფრია პროტესის გრძნობა, მით უფრო ძლიერ და მკვეთრ სიმბოლოებს ითხოვს ის.
ქართულ საზოგადოებაში დომინანტური ლიბერალური დისკურსის მიმართ უკმაყოფილება ორ განზომილებაში არსებობს – ერთ მხრივ ეს არის უკმაყოფილება (ნეო)ლიბერალური ეკონომიკური რეფორმების ფაქტობრივი შედეგებით (სოციალური უთანასწორობა და სიღატაკე), ხოლო მეორე მხრივ ეს არის უკმაყოფილება ლიბერალური „კულტურული რევოლუციით“ და ტრადიციული მორალური ორიენტირების დეკონსტრუქციით. პროტესტის ეს ორი ნაკადი საზოგადოების კონკრეტულ სეგმენტში ინტუიტიურად ერთიანდება სტალინის სიმბოლოს ირგვლივ.
ერთი სიტყვით, სტალინი არის პროტესტის სიმბოლო. პროტესტის სიმბოლო იმ ადამიანებისთვის და იმ თაობისთვის, რომელმაც ჩათვალა, რომ ახალ საქართველოში ისინი დაივიწყეს და შიმშილით სიკვდილისთვის გაწირეს. სტალინი არის საზოგადოების იმ სეგმენტის პროტესტის სიმბოლო, რომელმაც ჩათვალა, რომ ისინი გაღატაკებული და მოტყუებულნი დარჩნენ საბჭოთა კავშირის ეკონომიკური განზომილების (სოციალიზმის) დემონტაჟის ფონზე. ამ განწყობას აქვს ობიექტური საფუძვლები, თუმცა უშუალოდ სტალინის ფიგურა, როგორც პროტესტის სიმბოლო დიდწილად ირაციონალური და მითოლოგიურია.
ირაციონალურ და მითოლოგიურ ხასიათს ატარებს ასევე სტალინთან ბრძოლაც, რაც პრაქტიკულ ცხოვრებაში ვლინდება არა როგორც სტალინიზმთან (ტოტალიტარიზმთან) ბრძოლა, არამედ ბრძოლა იმ ადამიანებთან და იმ თაობებთან, რომელთათვისაც „ახალ საქართელოში“ ადგილი არ მოიძებნა.
ბრძოლა ამ ორ ნაკადს შორის, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, უმთავრესად სოციალური შინაარსისაა. თუ სტალინის „დამცველებად“ ძირითადად საზოგადოების არაპრივილეგირებული და ხანდაზმული ფენა გვევლინება, სტალინთან მებრძოლების უმრავლესობას სწორედ ისინი წარმოადგენენ, რომლებიც „ახალ საქართველოში“ საშუალოზე მაღალ სოციალურ ფენას მიეკუთვნებიან და ფლობენ გარკვეულ პრივილეგიებს. სწორედ ამიტომ მათი ბრძოლაც სტალინის, როგორც არსებული წესრიგის ალტერნატივის მითოლოგიზირებული სიმბოლოს წინააღმდეგ გარკვეულწილად პირადულია, განსაკუთრებით ემოციურ, თითქმის რელიგიური ომის ხასიათს ატარებს და (ასაკობრივი კონტექსტის გათვალისწინებით) კიდევ უფრო მძაფრი ფანატიზმით გამოირჩევა, ვიდრე უშუალოდ „სტალინიზმი“.
ეს არის ძალიან მნიშვნელოვანი მომენტი. ქართული ანტი-სტალინიზმი თავისი შინაარსით აბსოლუტურად სტალინისტური და ტოტალიტარულია. ქართული ანტი-სტალინიზმი ზუსტად ისეთივე ტოტალურ თანხმობას ითხოვს კონკრეტულ პოლიტიკურ საკითხებთან და შეფასებებთან დაკავშირებით, როგორსაც 30-იან წლებში (ანუ ფაქტიურად რევოლუციის ეპოქაში) ითხოვდა სტალინიზმი. ეს კი ქმნის კურიოზულ რეალობას: ქართველი ანტი-სტალინისტები ერთ მხრივ თითქოს ებრძვიან ტოტალიტარიზმს წარსულში, მაგრამ მეორე მხრივ შემოაქვთ ის აწმყოში, სადაც ის აბსოლუტურად ანომალიურ მოვლენას წარმოადგენს.
ქართული ანტი-სტალინიზმის ტოტალიტარულობისა და ფანატიზმისგან გამომდინარეობს ის ტაბუც, რომელიც დღეს არსებობს ისტორიაში რეალურად არსებული სტალინის კვლევასთან დაკავშირებით. ანტი-სტალინიზმის ლოგიკა ითხოვს, რომ კონკრეტული პოზიცია საზოგადოებამ ტოტალურად (!) გაიზიაროს რწმენის დონეზე, ხოლო რწმენას არ იკვლევენ. რწმენა ირაციონალურია. სწორედ ამის გამოა შეუძლებელი (აკრძალულიც კი) დღევანდელ საქართველოში არა მხოლოდ სტალინის, არამედ ზოგადად საბჭოთა ისტორიის მეცნიერული ანალიზი.
ეს ცხადია არ ნიშნავს იმას, რომ სტალინთან დაკავშირებით საქართველოში კონკრეტულ ისტორიულ ფაქტებზე არ საუბრობენ. პირიქით: კონკრეტულ ფაქტებზე არა მხოლოდ საუბრობენ, არამედ მათ ფალსიფიკაციასაც კი ეწევიან (ორივე მხრიდან), მაგრამ ფაქტები და ციფრები აქ გამოიყენება არა თავიანთი პირველადი, მეცნიერული მნიშვნელობით, არამედ პროპაგანდისტული დატვირთვით და იმ ჭეშმარიტების „დასამტკიცებლად“, რომელიც ამ ფაქტების გარეშე (და საერთოდ მათგან დამოუკიდებლადაც) უნდა გვწამდეს…
ის, რომ ანტი-სტალინიზმი საქართველოში ისეთივე ირაციონალურია, როგორც სტალინიზმი ძალიან მარტივად იკითხება თუნდაც ელემენტარული ლოგიკური ანალიზის საფუძველზე. თუ გადავხედავთ ანტი-სტალინიზმის მთავარ არგუმენტებს, ანუ ბრალდებებს კონკრეტულად სტალინის პიროვნების წინააღმდეგ, ძალიან მარტივად აღმოვაჩენთ, რომ სინამდვილეში ამ ბრალდებათა უმრავლესობა შეიძლება წავუყენოთ ნებისმიერ რევოლუციურ და პოსტ-რევოლუციურ რეჟიმს მსოფლიო ისტორიის პრაქტიკაში.
ასე, მაგალითად, პოლიტიკური რეპრესიები ახასიათებდა ყველა რევოლუციას, რომელიც კი მსოფლიო ისტორიას ახსოვს. ზოგი მათგანი სტალინურ ტერორზე უფრო სისხლიანი იყო – ზოგი ნაკლებად სისხლიანი, თუმცა რატომ უნდა „დაისაჯოს“ სტალინი „უფრო მკაცრად“ ვიდრე “ვსჯით”, მაგალითად, ოლივერ კრომველს ან მაქსიმილიან რობესპიერს (ან – რატომ უნდა გავუთანაბროთ სტალინი ჰიტლერს) – მეცნიერულად აუხსნელი და დაუსაბუთებელი რჩება.
მეტიც – სტალინთან დაკავშირებით ანტი-სტალინურ დისკურსში აბსოლუტურად გამორიცხულია ისტორიული კონტექსტის ცნება. ზოგადად, თითქოს საყოველთაოდ გაზიარებული აქსიომაა, რომ ისტორიული ფიგურები ფასდებიან იმ კონკრეტულ ისტორიულ პარადიგმაში, რომელშიც ისინი ცხოვრობდნენ და მოღვაწეობდნენ, ხოლო მათ მორალურ სახეზე მსჯელობენ (თუ საერთოდ მსჯელობენ) სიკეთისა და ბოროტების შესახებ იმ წარმოდგენების ლოგიკაში, რომელიც ეპოქას ახასიათებდა. სტალინთან დაკავშირებით ანტი-სტალინისტურ დისკურსში ეს ასე არ არის. სტალინს, მაგალითისთვის, ადანაშაულებენ ჰომოფიბიაშიც კი მაშინ, როცა იმ დროს, როცა სტალინი ცხოვრობდა, ჰომოფობია მთელი ცივილიზებული მსოფლიოს მიერ უპირობოდ გაზიარებული პოზიცია იყო.
სტალინს საქართველოში ადანაშაულებენ კონკრეტულად ანტიქართულ პოლიტიკაშიც. სტალინი ასოცირდება 1921 წელთან და საბჭოთა ოკუპაციასთან, თუმცა აქ ყველაზე ცხადად იგრძნობა მეცნიერული კვლევისა და ანალიზის აბსოლუტური არარსებობა (და მათი პროპაგანდით ჩანაცვლება) საქართველოს ახალ და უახლეს ისტორიასთან მიმართებაში.
ისტორიაში რეალურად არსებული სტალინი 1921 წლის ინტერვენციის მხარდაჭერას ალბათ არა მხოლოდ დაადასტურებდა, არამედ „იამაყებდა“ კიდეც ამით. ჩვენ გვავიწყდება, რომ მარქსიზმი გასული საუკუნის პირველ ნახევარში წარმოადგენდა ფსევდო-რელიგიურ დოქტრინას ტრადიციული რელიგიებისთვის დამახასიათებელი პოლიტიკური ლოგიკით, რელიგიური ადამიანისთვის კი რელიგია (ჭეშმარიტება) ა-პრიორი უფრო დიდი ღირებულება იყო (და არის), ვიდრე ნაციონალური სუვერენიტეტი.
ჩვენთვის აქ ყველაზე საინტერესო შეიძლება იყოს ის, რომ სტალინის პიროვნებაში ამ კუთხითაც არაფერი „ექსკლუზიურად ორიგინალური“ არ ყოფილა: სოციალური დისკურსის პირველადობა ნაციონალურთან მიმართებაში (ე.ი. „მარქსიზმის რელიგია“) იმდროინდელ ქართულ საზოგადოებაში თითქმის საყოველთაოდ გაზიარებულ „ფასეულობათა იერარქიას“ წარმოადგენდა, რაც ვლინდებოდა მარქსისტების „მენშევიკური“ ან უშუალოდ „ბოლშევიკური“ ფრთის მხარდაჭერაში. ამას ადასტურებს რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში, ქართულ გუბერნიებში ჩატარებული ყველა მრავალპარტიული არჩევნები, რომელთა შედეგები დღეს ფაქტიურად „გასაიდუმლოებულია“.
ჩვენ დღეს არაფერი გვინდა ვიცოდეთ ამ რეალური ისტორიის შესახებ და აბსოლუტურად სხვა ისტორიულ კონტექსტში (ფაქტიურად – სხვა საზოგადოებაში) განვითარებულ პროცესებს ვაფასებთ დღევანდელი ქართული საზოგადოების ფასეულობათა იერარქიიდან, სადაც ნაციონალური მომენტი უპირობოდ დომინანტურია სოციალურთან მიმართებაში.
შესაძლოა ასეთი პოზიცია უბრალოდ ძალიან კომფორტულია საზოგადოებისთვის, რომელსაც არ სურს თუნდაც საკუთარი პასუხისმგებლობის წილის გაცნობიერება იმ ტრაგედიებში, რომლებზეც დღეს ასე ხშირად ვსაუბრობთ…
თუმცა ნებისმიერ შემთხვევაში, რაც არ უნდა იყოს ასეთი ანტი-მეცნიერული მიდგომის მიზეზი, ფაქტია, რომ რეალურად ჩვენ ძალიან ცუდად ვიცით საკუთარი ახალი და უახლესი ისტორია და თითქმის არავითარ ცოდნას არ ვფლობთ მარქსიზმის შესახებ – უფრო სწორად მარქსიზმის იმ ინტერპრეტაციის შესახებ, რომელმაც, ალბათ ქრისტიანობის შემდეგ, ყველაზე მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია ქართულ საზოგადოებაზე.
რაც არ ვიცით იმის შესახებ კამათი შეუძლებელია. შეუძლებელია იყო იმის მომხრე ან მოწინააღმდეგე, რაც პრინციპულად უცნობია. უკვე თუნდაც მხოლოდ აქედან გამომდინარეც კი ვფიქრობ ნათელია და კიდევ ერთხელ დასტურდება, რომ სტალინი და სტალინიზმი საქართველოში წარმოადგენს დაპირისპირებას მითოლოგემების ირგვლივ, რომლის რეალური საფუძველი და მიზეზი აბსოლუტურად სხვა განზომილებაშია.
ობიექტურად, დღევანდელ საქართველოში არავითარი სტალინიზმი არ არსებობს და არც შეიძლება არსებობდეს. შესაბამისად არ შეიძლება არსებობდეს ანტი-სტალინიზმიც, როგორც ასეთი. სტალინი არის მხოლოდ და მხოლოდ სიმბოლო, მითოლოგიური პერსონაჟი, რომლის ადგილზეც შეიძლება წარმოვიდგინოთ ნებისმიერი სხვა სიმბოლო და ეს არ შეცვლიდა დღევანდელი დაპირისპირების რეალურ შინაარსს. ამ დაპირისპირების რეალური შინაარსი კი ისევე შეუსწავლელი და იგნორორებულია ქართულ საზოგადოებაში, როგორც ისტორიაში რეალურად არსებული სტალინის ფენომენი.
