1948 წელს ცნობილმა ფრანგმა მოაზროვნემ ემანუელ ლევინასმა წაიკითხა თავისი ახლა უკვე კლასიკად ცნობილი ლექცია ‘დრო და სხვა’ (Time and the Other), სადაც შეეცადა საკუთარი მეტაფიზიკური ფილოსოფიური ხედვა ჩამოეყალიბებინა. ლიტვური წარმოშობის ებრაელი ფილოსოფოსი რომელიც ჰუსერლის და მერე ჰაიდეგერის სტუდენტიც იყო ფრაიბურგში ამ დროისათვის 42 წლის შედარებით უცნობი პოსტ-ეგზისტენციალისტი ავტორი იყო. ეს დაახლოებით ის დროა, როცა პარიზში საჯარო ლექციები იმართება და სწორედ როდესაც ჩამოყალიბა ჟან პოლ სარტრმა თავისი ცნობილი ასევე საჯარო ლექცია ‘ეგზისტენციალიზმი ეს ჰუმანიზმია’. იმ დროის სხვა მოაზროვნეებთან ერთად ლევინასი აქტიურად ეძებს გამოსავალს იმდროინდელი ევროპის სულიერი სიდუხჭირისაგან – სულ რაღაც 25 წელიწადში ორი საშინელი ძალის, დამანგრეველი მსოფლიო ომის გადატანის შემდეგ წამყვანი ევროპელი მოაზროვნეები იწყებენ გამოსავლის ძიებას. ლევინასმა, ისევე როგორც ფრანც კაფკამ და ბევრმა სხვა მისმა თანამედროვემ კარგად დაინახა იმდროინდელი ევროპული ცივილიზაციის მთავარი ნაკლი. მატერიალურ სიკეთეს გამოკიდებული ადამიანი, რომელიც მუდმივად ყველა დანარჩენ ადამიანთან ომში იმყოფება – მუდმივი ვიჯილანტიზმი. ადამიანი, რომელიც იმდენადაა შეშინებული საკუთარი არსებობით, რომ ძილსაც კი ვერ ახერხებს. მისი ამოსავალი წერტილია, რომ მას ‘სხვის’ ეშინია – რადგანაც ჰობსიანური ფილოსოფიის მთავარი დებულებით ყველა-ყველას მტერია და ადამიანის ბუნება მთლიანად ბოროტია. აქედან გამომდინარე ლევინასი, კამიუსთან, სარტრთან, სიმონ დე ბოვუასთან და ბევრ თავის თანამედროვესთან ერთად იწყებს ადამიანის სულიერი მარტოობის და მისი მუდმივი შიშის დაძლევის პროექტზე მუშაობას. სხვათა შორის, ლევინასი ამ მოაზროვნეთა შორის სწორედ ისაა, ვინც ყველაზე მეტი გავლენა მოახდინა შემდგომი თაობის დიდ ფრანგ ფილოსოფოსზე, ‘დეკონსტრუქციის მამაზე’ – ჟაკ დერიდაზე.
ლევინასი, ისევე როგორც დერიდა, ქრისტიანი არ იყო. ის ტალმუდის რელიგიურ სიბრძნეებზე მუშაობდა და მისი მეტაფიზიკური ფილოსოფიის ერთ-ერთი მთავარი შთაგონება აგრეთვე დიდი ებრაელი ფილოსოფოსი ანრი ბერგსონი იყო. ბერგსონისა არ იყოს, ლევინასი ეძებს გამოსავალს არა ტრადიციულ მარქსისტულ-ადამ სმიტისეულ მატერიალისტურ დოქტრინაში, არამედ მეტაფიზიკურ კატეგორიაში. სწორედ აქ აღმოაჩენს ის ‘სხვის’ (the Other) მეტაფიზიკურ ღირებულებას და ამ ‘სხვისაკენ’ სწრაფვას და მასზე ზრუნვას ცხოვრების მთავარ მიზნად წარმოაჩენს. ეს თითქოს იუდეო-ქრისტიანული მორალის მთავარი ელემენტი მეტად დავიწყებული იყო მოდერნის იმ პერიოდში, რომელიც სწორედ ორ ბარბაროსულ მსოფლიო ომს დაემთხვა. ერთის მხრივ ვალტერ ლიპმანის მსგავსი ლიბერალები და მეორეს მხრივ ბოლშევიკები ყველანაირად ცდილობდნენ მატერიალისტური ფილოსოფიის სრული ჰეგემონიის დამყარებას. მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში მეტაფიზიკაზე ლაპარაკი ცუდ ტონადაც კი ითვლებოდა, მიუხედავად იმისა რომ ანრი ბერგსონის ლექციას კოლუმბიის უნივერსიტეტში მსმენელთა სარეკორდო მაჩვენებელი დაესწრო.
ლევინასმა კარგად დაინახა რომ როგორც კომუნისტურ ასევე კაპიტალისტურ მატერიალისტურ სამყაროში ეგოიზმი – უფრო სწორად კი უკიდურესი ეგო-ცენტრიზმი კაცობრიობის ევრო-ატლანტიკური ნაწილის მთავარ პრობლემად იქცა. ამას ხელს უწყობდა ყველა გაბატონებული დოქტრინა იმ დროისათვის. სწორედ ამიტომაც წამოაყენა ლევინასმა ‘სხვა’, როგორც გადარჩენის ყველაზე დიდი მიზანი. ფიქრი ‘სხვაზე’, ზრუნვა ‘სხვაზე’ და ‘სხვის’ სიყვარული – რომლებიც მთლიანად მეტაფიზიკური კატეგორიებია, რამეთუ მატერიალისტური მეცნიერების კანონებით საკუთარ თავზე მაღლა სხვის დაყენება სიგიჟის ტოლფასია, იქცა მისი ფილოსოფიის მთავარ კატეგორიად. რაღა თქმა უნდა, თალმუდის სპეციალისტი ემანუელ ლევინასი არცთუ შორს იყო კიდევ ერთი ებრაელი კაცის, იესო ქრისტეს ქადაგებების მთავარი არსისაგან, თუმცა ის მას ხშირად არ ახსენებდა.
ევროპული ბიურგერული ცივილიზაციის მთავარ პრობლემად ლევინასმა სწორედაც რომ ადამიანების ერთმანეთის მიმართ ინდიფერენტულობა დაინახა. ეს ის პერიდოია როცა კამიუს ‘უცხო’ დაიწერა. ამავე დროს ქვეყნდება ბევრი ნამუშევარი ადამიანის გაუცხოვების შესახებ. და რაც მთავარია, ევროპაში მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში მსოფლიოს ყველაზე განვითარებული ტექნოლოგიების ხალხებმა მსოფლიოს ისტორიაში ყველაზე ბარბაროსული ომები მოაწყვეს.
სწორედ აქ შემოაქვს ემანუელ ლევინასს NON-IN-DIFFERENCE-ის კატეგორია – ‘არა-ინდიფერენტულობა’ – როგორც ხსნა – ანუ სხვა ადამიანის ბედის მიმართ არა გულგრილობა. ლევინასი ტრადიციულ ბურჟუაზიულ დისკურსზე შორს მიდის და ადამიანის უფლებად არა მხოლოდ მისთვის თავის განებებას (Laissez-Faire) მიიჩნევს, არამედ მასზედ ზრუნვასაც. სწორედ ამ არა-ინდიფერენტულობის ფილოსოფიაში გამოიხატა ომისშემდგომი სოციალ-დემოკრატიული ევროპის მშვიდობის და ეკონომიკური განვითარების მთავარი გასაღები. ევროპის ომის შემდგომმა ლიდერებმა უარი თქვეს წმინდა სოციალ-ეკონომიკურ ლიბერალიზმზე – ანუ ყველა-ყველას მტერია და ყველას ყველა ფეხებზე ჰკიდია ფილოსოფიაზე – და დაიწყეს სოციალური სახელმწიფოების აშენება. გარდა ამისა, მათ ომის მაგივრად მშვიდობა დასახეს მთავარ მიზნად. 1950 წლიდან კი უკვე ევროკავშირის შექმნის პროცესი იწყება, რომელიც მსოფლიოს ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული ზესახელმწიფოებრივი წარმონაქმნია, მთელი თავისი პრობლემებით.
ცხადია, არა-ინდიფერენტულობას დასავლეთში თავისი მტრები ჰყავდა – იგივე ვენის და ჩიკაგოს ეკონომიკური სკოლების წარმომადგენლები, რომლებიც ყოველთვის ცდილობდნენ და დღესაც ცდილობენ ‘ევროპული სოციალიზმის’ დისკრედიტაციას, როგორც ‘ზარმაცების ფილოსოფიის’. მილტონ ფრიდმანისა და ჰაიეკისათვის, ისევე როგორც ბევრი მათი მიმდევარისათვის, ეგო-ცენტრიზმი მოცემულობაა და სიხარბე ადამიანის საუკეთესო თვისება. კაცობრიობას კი მხოლოდ ის დარჩენია რომ ეს თვისებები საუკეთესოდ გამოიყენოს. ცხადია, თავისი პატარა სიმართლე ნებისმიერ მეცნიერულ თეორიას გააჩნია. გასული საუკუნის მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ კაცობრიობის ისტორია ამ ორი ძირითადი იდეის დაპირისპირებად იქცა – ლიბერალური ეგო-ცენტრიზმის და სოციალ-დემოკრატიული არა-ინდიფერენტულობის. ცხადია, უნაკლო არც ერთი სისტემა არ არის – და ისევ ლევინასს მინდა დავუბრუნდე და მასთან ერთად ბერგსონს – არჩევანი მათს შორის მეტაფიზიკურად კეთდება. ადამიანს ან სწამს ‘სხვა’ ადამიანის სიყვარულის ან არა – ადამიანი ან თვითკმაყოფილი ეგოისტია, ანაც მოსიყვარულე არსება. ცხადია, ორივე ეს საწყისი თვითოეულ ჩვენთაგანში დევს და ყოველ დღე ვებრძვით საკუთარ ინსტიქტებს. ოღონდ, ღმერთის მიერ მოცემული თავისუფალი არჩევანის შედეგად ზოგი სიყვარულის ინსტიქტს ებრძვის და ზოგიც ეგოიზმისას.
ჩვენ 1980-იან წლებში დიდი ენთუზიაზმით ვებრძოდით საბჭოთა კავშირის გადაგვარებულ ბოლშევისტურ იდეოლოგიას, რომელიც სრულიად ყალბი და არა-აუთენტური კოლექტივიზმის განსახიერება იყო. ჩემი და ჩემი მეგობრების მიერ 1989-90 წლებში საბჭოთა ჯარებთან დაღვრილ სისხლს მე არც ახა ვნანობ – რადგან საბჭოეთის იმპერია თვისებრივად არანაირად განსხვავდებოდა სხვა ტიპის ტოტალიტარული რეჟმებისაგან და ისიც მატერიალიზმის კულტს ამკვიდრებდა. საბჭოთა იდეოლოგიაც ბიურგერული ‘ეგო-ცენტრიზმის’ ერთ-ერთი გამოხატულება იყო – ოღონდ მარქსისტულ-ლენინური შეფუთვით. და მადლობა ღმერთს ეს საპყრობილე დავანგრიეთ. მახსოვს 9 აპრილს მიღებული ჭრილობების მერე სახლში რომ მოვდიოდი და თან სისხლი მომდიოდა, მაინც არანაირად არ ვნანობდი საკუთარ მონაწილეობას იმდროინდელ საგაფიცვო კომიტეტში.
თუმცა, საბჭოთა კავშირის დანგრევის მერე მივიღეთ ძალიან საინტერესო სურათი. ჩვენი ბრძოლის შედეგით ძალიან მოხერხებულად ისარგებლა მსოფლიო ოლიგარქიამ და საბჭოთა ბოლშევიზმის პათოლოგიური ფორმის დამარცხება ‘ყველა კეთილშობილური უტოპიის’ დამარცხებად გამოაცხადა და სასწრაფოდ გამოაცხო ეგრეთწოდებული ‘ვაშინგტონის კონსესუსი’, რომლითაც პრაქტიკულად დააკანონა კაცობრიობის უმრავლესი ნაწილის ეკონომიკური მონობა. ჩვენ იმ დროს მაგის ჭკუა სად გვქონდა, ამას მივმხვდარიყავით – და სიხარულით შევეგებეთ მსოფლიოში ერთადერთი ჰეგემონის დარჩენას. იმასაც ვერ ვხვდებოდით, რომ ეს ჰეგემონი ამერიკის შეერთებული შტატები კი არ იყო, რომელიც მსოფლიოს უძლიერესი სახელმწიფოა დღესაც – ეს ჰეგემონი იყო ტრანს-ნაციონალური კორპორაციების მცირერიცხოვანი ჯგუფი – მსოფლიოს მოქალაქეების ძალიან პატარა უმცირესობა, რომელიც ყველა დანარჩენს საკუთარ ‘დაქირავებულ მონად’ განიხილავს.
ამ სისტემის ერთადერთი საპირწონე სწორედ ის დასავლეთ ევროპა გახდა, რომელიც ასე სძულთ დღეს ჩვენთან ფრიდმანის და ჰაიეკის მოყვარულ მემარჯვენეებს. სწორედ ამ ევროპამ, და მასთან ერთად კანადამ, იაპონიამ, ტაივანმა და სხვა განვითარებულმა ქვეყნებმა შეინარჩუნეს ცხოვრების შედარებით ადამიანური სახე. ამერიკის შეერთებული შტატებიც სოციალ-დემოკრატიული ქვეყანაა ფრანკლინ რუზველტის ‘ახალი კურსის’ და ლინდონ ჯონსონის ‘დიდი საზოგადოების’ რეფორმების შემდეგ. ასე რომ, განვითარებულმა სამყარომ 1948 წლის მერე კარგად აითვისა ‘არა-ინდიფერენტულობის’ ეთიკური კატეგორია. თუმცა ეს ვერ მოახდინეს საქართველოს მაგვარმა ‘ბანანის რესპუბლიკებმა’.
განთავისუფლების შემდეგ, 1992 წლიდან ჩვენთან გავრცელდა უაღრესად რეაქციული და ლამისაა პირდაპირ ფაშიზმამდე მისული სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული თეორიები. თავი დავანებოთ იმას რომ ეთნო-ცენტრიზმი ჩვენი ‘ერი-სახელმწიფოს’ მთავარ პრინციპად გამოცხადდა – ‘ძლიერი იმარჯვებს’ ფილოსოფია ისევე უნივერსალურად გაბატონდა ქართველი ხალხის ფისქოლოგიაზე, როგორც მანამდე ყალბი მარქსისტულ-ლენინური ფილოსოფია იყო. ხშირ შემთხვევაში, ყოფილი ცეკას ან კომკავშირის ნომენკლატურის წევრები უკვე ოლიგარქებად იქცეოდნენ და გიმტკიცებდნენ რომ ადამიანის ბუნება ბოროტია, და ცხოვრება არის ‘ყველას ომი ყველას’ წინააღმდეგ და ერთადერთი გამოსავალი მათთვის ან ეკლესიებში ანაც კულტურულ ღონისძიებებში ინდულგენციების გადახდაა. ეს ნორმად იქცა 1990-იან წლებში.
შემდეგ კი მოვიდა ბევრად უფრო უარესი, ექსტრემისტული კაპიტალიზმის ხანა. ‘ქართული კაპიტალიზმის პიონერები’ დასავლეთის წამყვანი ბიზნეს სკოლების დამთავრების შემდეგ ორდენებით დაბრუნდნენ საქართველოში და პირდაპირ დაიწყეს პირდაპირი მნიშვნელობით ‘პინოჩეტის ჩილეს’ მშენებლობა, სადაც ‘სხვაზე’ ლაპარაკი უბრალოდ სასაცილოდაც არ ჰყოფნიდა არავის. ეს უკიდურესი ეგო-ცენტრიზმის ფილოსოფია საქართველოში იმდენად დიდი ექსტრემიზმით შემოვიდა ჯერ კიდევ ჰორმონ-დაუწყნარებელი ახალგაზრდა ბიზნესმენ-პოლიტიკოსთა წყალობით, რომ მათ დანახვაზე შეიძლება პირადად მილტონ ფრიდმანსაც წასვლოდა გული.
სააკაშვილის მმართველობის პერიოდში ამ ‘ავანგარდისტ დარვინისტების’ ლიდერი კახა ბენდუქიძე გახდა. უდავოდ ნიჭიერი ადამიანი, რომელიც ამავე დროს არაჩვეულებრივად უტიფარია, და რომელიც ‘სხვა’ ადამიანის სიცოცხლეს და თავისუფლებას არაფრად დაგიდევთ თუკი ეს მისი კაპიტალის ინტერსებს ეწინააღმდეგება. ბენდუქიძე ჰობსიანური ეგო-ცენტრიზმის ღია და აშკარა გამოხატულებაა – ის პირდაპირი მნიშველობითაც ჯდება ხარბი კაპიტალისტის ყველანაირ სტერეოტიპში. ოღონდ ეს მას არანაირად არ ადარდებს. მას აშკარად ყველა და ყველაფერი დანარჩენი ‘ერთ ადგილას ჰკიდია’. მთავარია მისი საქონელი გაიყოდოს, ან ის თვითონ გახდეს საქონელი, რომელშიაც ფულს აიღებს. ბენდუქიძის ფილოსოფიის მთავარი ნიშანთვისებაა ადამიანის ‘გასაქონლება’ – ანუ როგორც ამას ლევინასი იტყოდა მისი ‘კომოდიფიკაცია’. ‘ყველაფერი იყიდება სინდისის და ნამუსის გარდაო’ – მოგვახსენა ბატონმა მინისტრ-რექტორ-ბიზნესმენ-
ბენდუქიძის სასარგებლოდ უნდა ითქვას რომ ის ადამიანის ‘გასაქონლებას’ ღიად და დაუფარავად მიესალმება. პრობლემა თვითონ ჩვენს საზოგადოებაშია. დღეს ჩვენი საზოგადოება პროსტიტუციის რეჟიმზე გადავიდა და ნებისმიერ ოლიგარქს თუ მდიდარ კაცს მზადაა დაუჩოქოს, თუკი ამაში ანაზღაურებას მიიღებს. ზოგი ლექსებს უძღვნის, ზოგიც პოლიტიკურ სტატიებსა თუ წერილებს, ზოგიც ინტერნეტ-ზონდერი ხდება და მისი სახელით იბრძვის, რომ დაიცვას მისი ფირმის ბრენდი და ‘საქონელი’. ჩვენი პრობლემა ბენდუქიძისნაირი ‘გასაქონლებული’ (commodified) ბიზნესმენები კი არ არიან, ისევ და ისევ ჩვენი მატერიალისტური ეგო-ცენტრიზმია. დღეს, როდესაც ჩვენ სულიერებაზე ხმამაღლა ვსაუბრობთ და ვცდილობთ ეკლესიაში ვიაროთ, ჩვენ ჩვენს სულებს დღეში რამდენჯერმე ვყიდით. ჩვენ ვართ ისინი ვინც ამდენ უსამართლობას ვეგუებით, სოციალურს თუ პოლიტიკურს. ჩვენმა ‘გასაქონლებულმა’ საზოგადოებამ მოკლა სანდრო გირგვლიანიც, ბუტა რობაქიძეც და ბევრი სხვა უდანაშაულო ადამიანიც. ჩვენმა გაჩარჩებულმა სულმა დაიწყო ძმათამკვლელი ომები აფხაზებთან და ოსებთან. ყველამ საკუთარ თავში უნდა ვეძიოთ ‘გასაქონლებული’ ბენდუქიძე – თორემ ასე შორს ვერ წავალთ.
ვფიქრობ, ამისათვის სწორედაც რომ ლევინასის ‘სხვაზე’ ფიქრია საჭირო – და მისი ‘არა-ინდიფერენტულობა’. ადამიანს უნდა ეყოს იმის ვაჟკაცობა რომ ‘სხვა’ ფეხზე არ დაიკიდოს.
