აღნიშნული წერილი ეკუთვნის ჟან-პო სარტრს, რომელიც მიუძღვნა კინემატოგრაფიის ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი რეჟისორის, ანდრეი ტარკოვსკის პირველ სრულმეტრაჟიან ფილმს “ივანის ბავშვობას”. მიუხედავად ვენეციის კინოფესტივალზე ტარკოვსკის წარმატებისა, ფილმმა დასავლელ და, განსაკუთრებით, იტალიელ მემარცხენე კრიტიკოსთა შორის, განსხვავებული მოსაზრებები გააჩინა.

ტექსტი დაიწერა წერილის სახით იტალიური გაზეთის L’Unita, რედაქტორ მარიო ალიკატას მისამართით და წარმოადგენდა პასუხს იმ უკიდურესად კრიტიკულ გამოხმაურებებზე, რაც ავტორის აზრით, სრულიად უსამართლოდ შეხვდა იმდროისათვის ყველასთვის ნაკლებად ცნობილ საბჭოთა რეჟისორს.

მთარგმნელი: მარიამ გაჩეჩილაძე

© European.ge

ჩემო ძვირფასო ალიკატა!

მე არა ერთხელ მისაუბრია იმ პატივისცემაზე, რასაც თქვენ და თქვენი თანამშრომლების მიმართ განვიცდი, რომლებიც დაკავებულნი არიან ლიტერატურით, სახვითი ხელოვნებითა და კინოთი. მე ვხედავ, რომ მათში შერწყმულია სიმკაცრე და თავისუფლება, რომლებიც ჩვეულებრივ იძლევიან საშუალებას ჩაწვდე პრობლემის არსს და ამავე დროს დაიჭირო ის ყოველივე აუცილებელი და კონკრეტული, რასაც საკუთარ თავში ატარებს სახელოვნებო ნამუშევარი. იგივე შემიძლია ვთქვა გაზეთ „პაეზეზე“ და „პაეზე სერაზე“ – მათში არ არის არანაირი მემარცხენე სქემატიზმი.

სწორედ ამიტომ მსურს, რომ ჩემი მწუხარება გამოვხატო თქვენთან. როგორ მოხდა, რომ ჩემ მეხსიერებაში პირველად შესაძლებელია სქემატიზმში დაადანაშაულო L’Unita და სხვა მემარცხენე გაზეთებში გამოცემული სტატიები, მიძღვნილი – „ივანის ბავშვობას“ – ბოლო წლებში ჩემ მიერ ნანახ ერთ-ერთ ყველაზე გამორჩეულ ფილმს? ვენეციის ფესტივალის ჟიურიმ მას უმაღლესი ჯილდო – „ოქროს ლომი“ მიანიჭა, თუმცა უცნაური სახით იგი იქცა „მედასავლეთეობის“ იარლიყად, ხოლო თავად ტარკოვსკი იტალიელი მემარცხენეების თვალში – საეჭვო ბურჟუად. მსგავსი მსჯელობა, გამოთქმული ყოველგვარი მტკიცებულებების გარეშე, ფართო პუბლიკას აფრთხობს ღრმად რუსული და რევოლუციური ფილმისგან, რომელიც გამოხატავს საბჭოთა ახალგაზრდა თაობის ადამიანთა განწყობას. რაც შემეხება მე, მე ფილმი ვნახე მოსკოვში, თავიდან დახურულ ჩვენებაზე, შემდეგ მაყურებელთა დარბაზში, ახალგაზრდებთან ერთად. იქ მე მივხვდი, თუ რას ნიშნავს ეს ფილმი რევოლუციის 20 წლის მემკვიდრეებისთვის, რომლებიც მას არც ერთი წუთით არ აყენებენ ეჭვქვეშ და სიამაყით აცხადებენ მზადყოფნას მის გასაგრძელებლად: მათ შეფასებებში, გარწმუნებთ, არაფერია ისეთი, რასაც შეიძლება ვუწოდოთ „წვრილი ბურჟუების“ რეაქცია.

რა თქმა უნდა, ნებისმიერ კრიტიკოსს უფლება აქვს, გააჟღეროს ყველა ეჭვი, რაც უკავშირდება მის სამსჯავროზე წარდგენილ შემოქმედებას, მაგრამ, არის კი სამართლიანი გამოავლინო ასეთი უნდობლობა იმ ფილმის მიმართ, რომელიც იყო და დღესაც რჩება საბჭოთა კავშირში გამალებული მსჯელობის საგნად? სამართლიანია კი აკრიტიკო ის, ისე რომ მხედველობაში არ მიიღო ეს მსჯელობები და მათი ღრმა მნიშვნელობა, ისე თითქოს „ივანის ბავშვობა“ ტიპიური საბჭოთა კინოპროდუქციის მხოლოდ და მხოლოდ ერთ-ერთი ნიმუში ყოფილიყოს?

მე საკმარისად კარგად გიცნობთ, ჩემო ძვირფასო ალიკატა და დარწმუნებული ვარ, რომ თქვენ არ იზიარებთ თქვენი კრიტიკოსების გამარტივებულ შეხედულებებს. და ვინაიდან მე მათდამი განვიცდი გულწრფელ პატივისცემას, გთხოვთ, რომ გააცნოთ მათ ეს წერილი, რომელიც შესაძლოა, გახდეს მსჯელობის განახლების მიზეზი, სანამ ძალიან არ დაგვიანებულა.

ბევრი საუბრობდა ტრადიციულობის და იმავე დროს ექსპრესიულობის, მოდიდან გასული სიმბოლიზმის შესახებ. ნება მიბოძეთ აღვნიშნო, რომ ეს ფორმალისტური კრიტერიუმები თავადაა მოდიდან გასული. მართლაც, ფელინთან და ანტონიონისთან ჩვენ ვაწყდებით დაფარულ სიმბოლიზმს. თუმცაღა, ეს დაფარულობა თავისთავად თვალიშისაცემს ხდის მას. ამას ვერც იტალიური ნეორეალიზმი გაექცა. აქ კარგი იქნებოდა ყურადღება მიგვეპყრო ნებისმიერი შემოქმედების სიმბოლიზმზე, ყველაზე უფრო რეალისტურისაც კი. ამისთვის ჩვენ არ გვაქვს დრო. მოკლედ, ტარკოვსკის საყვედურობენ, უფრო მეტად მისი სიმბოლიზმის ბუნების გამო, თითქოსდა მისი ექსპრესიულობისა და სიურეალისტურობის გამო. მე არ შემიძლია ამას დავეთანხმო. პირველ ყოვლისა იმიტომ, რომ ამ საყვედურებში ისმინება ბრალდებების ექო, რომელებსაც საბჭოთა კავშირის ახალგაზრდა რეჟისორს მომაკვდავი აკადემიზმის წარმომადგენლები უყენებენ. ზოგიერთ საბჭოთა და თქვენ კრიტიკოსთა შორის საუკეთესოებს შესაძლოა, მოჩვენებოდათ, რომ ის უყოყმანოდ იყენებს ნაჩქარევად ათვისებულ ილეთებს, რომლებიც დასავლეთში უკვე გავიდა მოდიდან. მას საყვედურად უყენებენ ივანის სიზმრებს: „სიზმრები – დასავლელმა კინემატოგრაფისტებმა უკვე დიდი ხანია უარი თქვეს მათზე! ტარკოვსკიმ დაიგვიანა: ეს აღიქმებოდა ველურ გამოხტომად პირველ და მეორე მსოფლიო ომებს შორის პერიოდში“ – აი, რას წერენ ავტორიტეტული კალმები!

მაგრამ, ტარკოვსკი ხომ 28 წლისაა (მან თვითონ მითხრა და არა 30-ის, როგორც ზოგიერთი გაზეთი ამტკიცებდა) და გარწმუნებთ, მან ძალიან ცუდად იცის დასავლური კინო. გარემოებების ძალით, უპირველესყოვლისა, ის არის საბჭოთა კულტურის მატარებელი. მისი ფილმი შეუძლებელია განმარტო „ბურჟუაზიული“ საზომებით. ვინ არის ივანი? შეშლილი, ურჩხული, პატარა გმირი? სინამდვილეში ის არის ომის ყველაზე უდანაშაულო მსხვერპლი, ბიჭუნა, რომელიც არ შეიძლება არ გიყვარდეს, ნასაზრდოები ძალადობითა და ძალადობითვე გაჟღენთილი. ნაცისტებმა მოკლეს ივანი იმ მომენტში, როდესაც მოუკლეს დედა და გაანადგურეს სოფლის მცხოვრებნი. მიუხედავად ამისა, ის განაგრძობს ცხოვრებას, თუმცა ცხოვრებას წარსულით, როცა მის გვერდით ეცემოდნენ მისი ახლობლები. მე ბევრჯერ შევხვედრილვარ მოზარდ ალჟირელებს, რომლებიც იზრდებოდნენ ბრძოლებში. მათთვის არ არსებობდა განსხვავება სინამდვილესა და ღამის კოშმარებს შორის. ისინი უკვე მკვდრები იყვნენ, მათ სურდათ მოეკლათ და ყოფილიყვნენ მოკლულნი. მათი ჰეროიზმი დამარცხებული იყო სიძულვილითა და აუტანელი საშინელებისგან გაქცევის სურვილით. ომში ბრძოლით ისინი ეძებდნენ შიშისგან ხსნას, ღამე, სიზმარში კი კვლავ ყრიდნენ იარაღს და ბრუნდებოდნენ ბავშობაში. მაგრამ, სიზმრებთან ერთად ბრუნდებოდნენ შემზარავი მოგონებებიც, რომელთაგან გათავისუფლებასაც ისინი ასერიგად ესწრაფოდნენ. ასეთია ივანიც.

და მე მგონია, რომ პატივი უნდა მივაგოთ ტარკოვსკის, რომელმაც ასე დამაჯერებლად დაგვანახა, რომ თვითმკვლელობისკენ მიდრეკილი ამ ბავშვისთვის არ არსებობს განსხვავება დღესა და ღამეს შორის. მისი ქცევები და ხილვები მჭიდროდაა გადაჯაჭვული. დააკვირდით მის ურთიერთობებს დიდებთან. ის ცხოვრობს მებრძოლებს შორის. ოფიცრები, სახელოვანი, გაბედული ადამიანები, თუმცა „ნორმალური“ ადამიანები, რომელთაც არ გადაუტანიათ ტრაგიკული ბავშვობა. ისინი უვლიან ივანს, უყვართ და უნდათ ნებისმიერ ფასად დააბრუნონ „ნორმალურ მდგომარეობაში“, გააბრუნონ უკან, სკოლაში. ერთი შეხედვით, ბავშვს შეეძლო, როგორც შოლოხოვის ერთ-ერთ ნაწარმოებშია, მოეძებნა მათ შორის ადამიანი, რომელიც გაუწევდა დაკარგული მამის მაგივრობას, მაგრამ ძალიან გვიანია: მას არ სჭირდება ახლობლებიც კი, გადატანილი ბრძოლების გარდაუვალი საშინელებით ის განწირულია მარტოობისთვის. და ოფიცრები ბოლოს და ბოლოს იწყებენ მასთან მოპყრობას სინაზის, საშინელებისა და ავადმყოფური ეჭვების არეული გრძნობებით. ივანში ისინი ხედავენ აბსოლუტურ სრულყოფილებამდე მიყვანილ ურჩხულს, ერთდროულად მშვენიერსა და უსიამოს, თვითდამკვიდრებადს მხოლოდ სიკვდილის მომასწავებელ მისწრაფებებში (სცენა დანით). ამ არსებას არ შესწევს ძალა გაწყვიტოს ის ძაფები, რომელიც მას ომთან და სიკვდილთან აკავშირებს, მას არასოდეს მოასვენებს განგაშის გრძნობა.

პატარა მსხვერპლმა იცის, რა სჭირდება: ომი, რომელმაც თავად შვა ის, სისხლი და შურისძიება. მიუხედავად ამისა ორ ოფიცერს უყვარს ბიჭი, რაც შეეხება მის მათდამი გრძნობებს, შეიძლება ითქვს მხოლოდ ის, რომ ისინი მასში არ იწვევენ ზიზღს. სიყვარულის გზა მისთვის სამუდამოდაა დახურული. მისი კოშმარები და ხილვები არაა შემთხვევითი. საუბარი არაა რეჟისორულ ტკბობაზე და არც ბავშვის ქვეცნობიერში შეღწევის მცდელობაზეც: ისინი აბსოლუტურად ობიექტურნი არიან, ჩვენ განვაგრძობთ ივანის ყურებას ისე, როგორც რეალურ სცენებში.

საქმე იმაშია, რომ ამ ბავშვისთვის მთელი სამყარო – ჰალუცინაციაა, ხოლო თვითონ ურჩხული და წამებული – ჰალუცინაცია სხვათათვის, ამ სამყაროში მის გარშემო მყოფთათვის. სწორედ ამიტომ, უკვე პირველივე კადრს ჩვენ შევყავართ რეალურ და ერთდროულად ფანტასტიურ სამყაროში, ბავშვისა და ომების სამყაროში, რომელიც იწყება ივანის გაქცევით ტყის გავლით და მთავრდება დედის გამოგონილი სიკვდილით (ის ნამდვილად დაიღუპა, მაგრამ სხვა გარემოებებში და ვერასოდეს გავიგებთ როგორ, ვინაიდან ეს დრამა ძალიან ღრმად არის დამარხული და ამოტივტივდება ხოლმე მხოლოდ გადასხვაფერებული სახით, რომელიც ამსუბუქებს მის საშინელ სიშიშვლეს). სიგიჟე? რეალობა? ერთიც და მეორეც: ყველა ომში ყველა ჯარისკაცი გიჟია და ეს საზარელი ბავშვიც – ობიექტური მტკიცებულებაა მათი სიგიჟისა, ვინაიდან ის სხვებზე მეტად შეშლილია. შესაბამისად, საუბარი მიდის არა ექსპრესიონიზმის ან სიმბოლიზმის შესახებ, არამედ თხრობის ხასიათზე, რომელიც ნაკარნახებია თავად სიუჟეტით, რომელსაც ახალგაზრდა პოეტმა ვოზნისენსკიმ „სოციალისტური სიურეალიზმი“ უწოდა.

აუცილებელია ღრმად ჩაწვდე რეჟისორულ ჩანაფიქრს, რათა მიხვდე თავად თემის არსს: ომი კლავს ყველას, ვინც მასში იღებს მონაწილეობას, ყველას, ვინც რჩება ცოცხალი. და თუ კიდე ღრმად წახვალ – ერთ და იგივე წრეზე ისტორია აჩენს და წირავს თავის გმირებს, რომელთაც არ შესწევთ უნარი იცხოვრონ მწუხარების გარეშე საზოგადოებაში, რომლის შექმნშიც მათაც შეაქვთ წვლილი.

„ივანის ბავშვობის“ მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულების მქონეთაგან მრავალი იმავე დროს ხოტბას ასხამდა ფილმს „ადამიანი, რომელიც უნდა დაწვა“. ამ სხვათაშორის არც თუ ისე ცუდი ფილმის შემქმნელებს აქებდნენ იმისათვის, რომ მათ თითქოსდა გაართულეს დადებითი გმირის სახე. და მართლაც, მათ შესძინეს გმირს ნაკლები – მითომანია, მაგალითისთვის. ისინი ცდილობდნენ ხაზი გაესვათ მთავარი გმირის საკუთარი საქმისადმი, რასაც იგი ემსახურება, თავდადებულობისა და იმავე დროს მისი ეგოცენტრიზმისთვის. თუმცა, ჩემის მხრივ, მე ამაში ვერაფერს ვხედავ რაიმეს ჭეშმარიტად ახალს. ბოლოს და ბოლოს, სოციალისტური რეალიზმის საუკეთესო ნაწარმოებები, მიუხედავად ყველაფრისა, ყოველთვის გვთავაზობდნენ არაერთგვაროვან, რთულ გმირებს, განადიდებდნენ მათ ღირსებებს და გამოყოფდნენ რა ზოგიერთ მათ სისუსტეს. თუმცაღა, პრობლემა მდგომარეობს არა მათ გმირობასა და ნაკლოვანებებს შორის ბალანსში, არამედ თავად უთანხმოებაში ჰეროიზმის თაობაზე. ამ ბავშვს არც პატარა სიკეთეები და არც პატარა სისუსტეები არ გააჩნია: ის თავიდან ბოლომდე და სრულიად არის ისეთი, როგორიც ის შექმნა ისტორიამ. საკუთარი ნების საწინააღმდეგოდ ჩათრეული ომის მორევში, ის შექმნილია თავად ომისთვის. და თუ ის აშინებს ჯარისკაცებს, რომელთა შორისაც ცხოვრობს, ეს იმიტომ რომ იგი ვერასოდეს შესძლებს იცხოვროს სიმშვიდეში. საშინელებითა და შიშით მასში შობილი და გამყარებული ძალადობა აძლიერებს მას, ეხმარება ცხოვრების გაგრძელებაში და მისგან მოითხოვს მზვერავის სულ უფრო საშიშ დავალებებს.

რა ბედი ეწევა მას ომის შემდეგ? თუ გადარჩა მასში ადიდებული, გავარვარებული ლავა არასოდეს ჩაქრება. ნუთუ არ არის აქ ძალიან მნიშვნელოვანი, დადებითი გმირის კრიტიკა, ამ ტერმინის ყველაზე უფრო ვიწრო გაგებით? ჩვენ მას გვანახებენ ისეთს, როგორიც ის არის, აშიშვლებენ ტრაგიკულ და ბნელ წყაროებს მისი ძალისა, გვანახებენ, რომ ომის ეს ქმნილება, მშვენივრად შეგუებულია საომარ გარემოს და სწორედ ამიტომ ვერასოდეს ვერ ადაპტირდება მშვიდობიან ცხოვრებასთან.

ამგვარად, ისტორია თავად ქმნის ადამიანებს: ის ამოარჩევს მათ, აჯდება მხრებზე და წირავს საკუთარი სიმძიმის ქვეშ სიკვდილისთვის. ადამიანებს შორის, რომლებიც იბრძვიან მშვიდობისათვის და მზად არიან მოკვდნენ მშვიდობისთვისვე, ეს შეშლილი მებრძოლი ბავშვი იბრძვის ომისთვის. სწორედაც რომ ამისთვის ცხოვრობს ის სრულ მარტოობაში, მიუხედავად მის მიმართ სიყვარულით გამსჭვალული ჯარისკაცების გარემოცვისა. და მაინც – ის ბავშვია. მისი დაცარიელებული გული ინახავს ბავშვურ სინაზეს, რომელსაც ის უკვე ვეღარ გრძნობს და მითუმეტეს არ შეუძლია გამოხატოს. და თუკი ივანის სიზმრები აღსავსეა სინაზის გრძნობით, შეიძლება დარწმუნებით ითქვას, რომ ეს სიზმრები გარდაუვლად გადაიქცევა კოშმარებად. ბედნიერების ყველაზე უბრალო მომენტები გვაშინებს: ჩვენ უკვე ვიცით რითი მორჩება ეს. ამასთან ერთად ეს დათრგუნული და სინაზის ფაქიზი გრძნობა ცოცხლობს ყოველ კადრში – ტარკოვსკი მას გარს არტყამს ივანს: არსებული რეალობა არის სამყარო, სამყარო მიუხედავად ომისა და ზოგჯერ ფორმირებული მისი შედეგითაც (მე მახსენდება გასაოცარი ცა, დასერილი ცეცხლის რაკეტებით).

სინამდვილეში ფილმის ლირიზმი, მისი მძიმედ ჩამოწოლილი ცა, მშვიდი წყლები, უსაზღვრო ტყეები – სწორედ ესაა ივანის ცხოვრება, სიყვარული და ფესვები, რომელიც მას წართმეული აქვს, ესაა ის, ვისაც იგი წარმოადგენდა და ის, რაც მისგან ჯერ ისევ შემორჩა, თუმცაღა ამის შესახებ ივანს აღარ ახსოვს და ვერც ვერასდროს გაიხსენებს; ყველაფერს ამას მის გარშემომყოფი ადამიანები ამჩნევენ, მაგრამ თავად ამას ვეღარ ხედავს. მე არ სად არ მეგულება უფრო ამაღელვებელი ეპიზოდი, ვიდრე უსასრულო, ნელი და სულის შემზარავი მდინარის გადაკვეთის კადრი. მიუხედავად ტანჯვისა და გაურკვევლობისა (ღირდა კი ბავშვის გაშვება ასეთ რისკზე?!) ოფიცრები, რომლებიც მას თან ახლავს, გაოგნებულნი არიან ამ სევდიანი და შემზარავი სილამაზით. მაგრამ ბავშვი შეპყრობილია სიკვდილის სურვილით, ბავშვი შეუმჩნევლად ადის ნაპირზე: ის მიდის მტერთან. ნავები უკან ბრუნდებიან, მდინარეზე სიჩუმეა, ზარბაზნები დუმან. ჯარისკაცთაგან ერთ-ერთი ამბობს: „ეს სიჩუმე – ომია…“

იმავე წამს სიჩუმე იფეთქებს: ყვირილი, შეძახილები – აი, ისიც, მშვიდობა. სიხარულისგან გაგიჟებული საბჭოთა ჯარისკაცები იჭრებიან ბერლინის რაიხსტაგის კანცელარიაში, არბიან კიბეებზე. ოფიცერთაგან ერთ-ერთი (მეორე მკვდარია?) სამალავიდან იღებს რამდენიმე ქაღალდს. მესამე რაიხი განთქმული იყო თავისი ბიუროკრატიით: ყოველ სიკვდილით დასჯილზე დაცული იყო დოკუმენტი ფოტოსურათითა და გვარით. მათგან ერთ-ერთზე ივანის სურათია. ჩამომხრჩვალია 12 წლის ასაკში.   სიხარულში მთელი ერისა, რომელსაც ასე ძვირად დაუჯდა სოციალიზმის მშენებლობის გაგრძელებისთვის უფლების შენარჩუნება, გამოსჭვივის შავი ხვრელი – მრავალ სხვათა სიკვდილს შორის არის ბავშვის სიკვდილიც, სიკვდილი სიძულვილსა და სასოწარკვეთილებაში. ვერაფერი, სამომავლო კომუნიზმიც კი ვერ გამოისყიდის მას, ვერაფერი: აქ ჩვენ შუამავლების გარეშე გვანახებენ კოლექტიურ სიხარულს და ამ პირად ტრაგედიას. დედაც კი არსადაა, რომელიც შეძლებდა განეცადა ტკივილისა და სიამაყის შერეული გრძნობა, დანაკარგი აბსოლუტურია. ადამიანთა საზოგადოება მიემართება საკუთარი მიზნისკენ, გადარჩენილები მიაღწევენ მას, თუმცა ეს პატარა ცხედარი, ეს პაწაწინა ჩანასახი შთანთქმული ისტორიის მიერ, დარჩება კითხვად, რომელზეც პასუხი არ არსებობს. მისი სიკვდილი არაფერს ცვლის, მაგრამ გვაიძულებს, რომ ჩვენ გარშემო არსებული სამყარო დავინახოთ ახალ შუქზე: ისტორია ტრაგედიაა – ასე ამბობდა ჰეგელი და მარქსიც, რომელიც ამატებდა, რომ ის ყოველთვის პროგრესირებს საკუთარი უარყოფითი მხარეებით. ბოლო დროს ჩვენ ხომ თითქმის არ ვსაუბრობთ ამ თემაზე, ვმსჯელობთ პროგრესზე და ვივიწყებთ აუნაზღაურებელ დანაკლისებს. „ივანის ბავშვობა“ ამის შესახებ გვახსენებს ყველაზე უფრო ნაკლებად თავსმოხვეული, მოკრძალებული, თუმცა მძაფრი სახით. კვდება ბავშვი და ეს თითქმის იქცევა ბედნიერ დასასრულად, იმდენად, რამდენადაც მას არ შეეძლო გადარჩენა. მე მგონია, რომ გარკვეული აზრით ავტორმა, ამ ძალიან ახალგაზრდა კაცმა, სცადა ჩვენთვის მოეყოლა საკუთარი თავისა და საკუთარი თაობის შესახებ. არა იმიტომ, რომ ეს ამაყი და მკაცრი ახალწვეულები მოკვდნენ, არამედ იმიტომ, რომ მათი ბავშვობა დასახიჩრებულია ომით და ომის შედეგებით. მე მინდა, რომ „ივანის ბავშვობა“ შემედარებინა კიდეც ფილმთან „400 დარტყმა“, თუმცა მხოლოდ იმისთვის, რომ ხაზი გავუსვა მათ შორის განსხვავებას. ბავშვი, განადგურებული საკუთარი მშობლებით – აი, ბურჟუაზიული ტრაგიკომედია. ათასობით ცოცხალი ბავშვი, განადგურებული ომის საშინელებით – აი, საბჭოთა ტრაგედიათაგან ერთ-ერთი. ამ გაგებით ტარკოვსკის ფილმი მე მეჩვენება სპეციფიურად რუსული. მისი ტექნიკური მანერა, თავისთავად ორიგინალურია, უდაოდ რუსულია. აქ დასავლეთში, ჩვენ შევძელით დაგვეფასებინა გოდარის სწრაფად ცვალებადი სამყარო და ანტონიონის პროტოპლაზმატური სინელე. მაგრამ ჩვენთვის სიახლეა ამ ორი სიჩქარის შერწყმა დამდგმელთან, რომელიც არც ერთი და არც მეორე ავტორით არაა შთაგონებული. რეჟისორი გადმოგვცემს ომის პეროდს თავისი გაუსაძლისი სიმდორით და იმავე ფილმში ეპოქიდან ხტება ეპოქში ისტორიის ელიფსური სისწრაფით (მხედველობაში მაქვს, გასაოცარო კონტრასტი მდინარისა და რაიხსტაგის ხედებისა), უარს ამბობს სიუჟეტური ხაზის განვითარებაზე, რათა დაუბრუნდეს მათ სხვა მომენტში ან მათივე სიკვდილის დროს. მაგრამ არა ეს რითმების შეპირისპირება სძენს ფილმს სპეციფიურ ხასიათს სოციალური თვალსაზრისით.

პიროვნების გამანადგურებელი სასოწარკვეთილების მომენტები, მართალია, არც თუ ისე მრავალრიცხოვანი, ჩვენთვისაც ნაცნობი იყო – იმავე ეპოქაში. (მე მახსენდება ებრაელი ბიჭი, ივანის თანატოლი, რომელმაც 1945 წელს შეიტყო საკუთარი მშობლების გაზის კამერაში სიკვდილის შესახებ, გადაასხა ბენზინი საკუთარ საწოლს, ჩაწვა, გაკრა ასანთს და ცოცხლად დაიწვა.) მაგრამ ჩვენ არ გვაქვს დამსახურებები ან შესაძლებლობა მივიღოთ მონაწილეობა გრანდიოზული ჩანაფიქრის განხორციელებაში. ჩვენ ხშირად შევხვედრილვართ ბოროტებას, თუმცა არასდროს მოგვიხდენია შევხვედროდით აბსოლუტურ ბოროტებას იმ მომენტში, როდესაც ის ბრძოლაში შედის სიკეთესთან. აი ესაა ის, რაც გვაოცებს ფილმში: ბუნებრივია, არც ერთი საბჭოთა ადამიანი ვერ აიღებს პასუხისმგებლობას ივანის სიკვდილზე, ერთადერთი დამნაშავე – ნაცისტები არიან. პრობლემა ამაში არაა: როგორიც არ უნდა იყოს ბოროტების ფესვები, მისი აურაცხელი ნემსისებური ჩხვლეტით, შიშვლდება ტრაგიკული სიმართლე ადამიანისა და ისტორიული პროგრესის შესახებ. და სად შეიძლება ამაზე უკეთ ითქვას, ვიდრე საბჭოთა კავშირში, ერთადერთ ქვეყანაში, სადაც სიტყვა „პროგრესს“ გააჩნია აზრი? რა თქმა უნდა ამან არ უნდა დაბადოს რაიმენაირი პესიმისტური დასკვნები, ისევე როგორც ქარაფშუტული ოპტიმიზმი, მხოლოდ მისწრაფება ბრძოლისა, იმისთვის, რათა არასოდეს მიეცეს დავიწყებას ფასი, რომლის გადახდაც ჩვენ გვიწევს. მე ვიცი, რომ თქვენ უკეთ, ვიდრე მე, ჩემო ძვირფასო ალიკატა, იცნობთ სიმწარეს, ოფლს და ხშირად სისხლსაც კი, რომლითაც ასე რიგად ტრიალდება მცირეოდენი ცვლილებებიც კი საზოგადოებაში. მე დარწმუნებული ვარ, რომ თქვენ, ისევე როგორც მე, შეაფასებთ ამ ფილმს, როგორც ფილმს ისტორიის აუნაზღაურებელ დანაკარგებზე. და ჩემი პატივისცემა „უნიტას“ კრიტიკოსების მიმართ მარწმუნებს მე, მოგმართოთ თხოვნით, რომ აჩვენოთ მათ ეს წერილი. მე ბედნიერი ვიქნები, თუ ჩემი შენიშვნები მათში გააჩენს სურვილს, მიპასუხონ მე და განაახლონ მსჯელობა ივანის შესახებ. ტარკოვსკისთვის ჭეშმარიტ ჯილდოდ უნდა იქცეს არა „ოქროს ლომი“, არამედ ინტერესი, შესაძლოა პოლემიკური, მისი ფილმის მიმართ, მათში, რომლებიც იბრძვიან ადამიანის გათავისუფლებისათვისა და ომის წინააღმდეგ.

გულწრფელი მეგობრობითა და სიყვარულით,

ჟან-პოლ სარტრი.