ვაგრძელებთ მორიგი საინტერესო ფრაგმენტის დადებას ნობელის პრემიის ლაურეატის ჯოზეფ სტიგლიცის წიგნიდან “გლობალიზაცია და მისი თანმდევი უკმაყოფილება.”
კეინსის დროინდელი ფონდიდან დღევანდელობამდე
კეინსის (საერთაშორისო სავალუტო ფონდის ინტელექტუალური ნათლიის) დამოკიდებულებაში ფონდისა და მისი როლის მიმართ, გარკვეული ინტელექტუალური თანმიმდევრულობა არსებობდა. კეინსმა განსაზღვრა ბაზრების წარუმატებლობის მიზეზი _ ბაზრის ფუნქციონერებისათვის აუცილებელი იყო კოლექტიური ქმედება. მას აღელვებდა ის, რომ ბაზრების დამოუკიდებელად ფუნცქიონირებას შეიძლებოდა მუდმივი უმუშევრობა მოყოლოდა. უფრო შორსაც წავიდა _ მან აჩვენა, რომ საჭირო იყო გლობალური კოლექტიური ქმედება, რადგან ერთი ქვეყნის გადაწყვეტილებები მეორე ქვეყანაზე ახდენდა გავლენას. ერთი ქვეყნის იმპორტი მეორე ქვეყნისათვის ექსპორტია. ერთი ქვეყნის მიერ ნებისმიერი მიზეზით შემცირებული იმპორტი მეორე ქვეყნის ეკონომიკაზე უარყოფით გავლენას ახდენს.
ბაზრის მუშაობას კიდევ ერთი წარუმატებლობა ახლდა თან: მას აღელვდებდა ის ფაქტი, რომ ეკონომიკური კრიზისის დროს ფულადი პოლიტიკა არაეფქტური იქნებოდა და ზოგიერთი ქვეყანა ვერ შეძლებდა სესხის აღებას, გაზრდილი ხარჯები რომ დაეფარა ან გადასახადების შემცირების კომპენსირება მოეხდინა ეკონომიკის სტიმულირებისათვის. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ქვეყანას სესხის გასტუმრების შესაძლებლობა აქვს, შესაძლოა მაინც ვერ მიიღოს კრედიტი. კეინსმა არამარტო აღწერა წარუმატებლობები, არამედ ასევე ახსნა, როგორ შეუძლია სავალუტო ფონდის მსგავს ინსტიტუტებს მდგომარეობის გაუმჯობესება: ქვეყნებზე ზეწოლის განხოერციელების გზით, რათა მათ შეინარჩუნონ ეკონომიკა სრული დასაქმების პირობებში, ასევე, იმ ქვეყნებისათვის ლიკვიდური სეხების მიცემით, ვისაც არ ჰქონდათ სამთავრობო ხარჯების ექსპანსიონისტური ზრდის საშუალება, შეიძლება შეენარჩუნებინათ გლობალური ერთობლივი მოთხოვნა.
დღეს სავალუტო ფონდში, ძირითადად, საბაზრო ფუნდამენტალიზმის მომხრეები მუშაობენ. ისინი თვლიან, რომ ბაზრები, ძირითადად, კარგად მუშაობენ და მთავრობები კი _ ძირითადად ცუდად. პრობლემა აშკარაა: არსებობს საჯარო ინსტიტუტი, რომელიც კონკრეტულ პრობლემებზე სამუშაოდ შეიქმნა, მაგრამ ამჟამად იმართება ეკონომისტების მიერ, რომლებსაც საბაზრო ეკონომიკის ღრმად სწამთ, საჯარო ინსტიტუტებისა კი _ არა. სავალუტო ფონდის არათანმიმდევრული ქმედება განასაკუთრებით შემაშფოთებელია, თუ თვალს გადავავლებთ უკანასკნელი სამი ათწლეულის მანძილზე ეკონომიკურ თეორიაში მომხდარ ცვლილებებს.
ეკონომიკამ, როგორც მეცნიერებამ, შეიმუშავა სისტემური მიდგომა ბაზრის მარცხისა და მთავრობის მუშაობის თეორიის მიმართ, რომლის მიზანიც იმ მიზეზების გამოვლენაა, რატომ არ მუშაობს ბაზარი სათანადოდ და რატომ არის აუცილებელი კოლექტიური ქმედება. ეს თეორია საერთაშორისო დონეზე გვიხსნის, რატომ ვერ შეძლებენ ცალკეული მთავრობები მსოფლიო ეკონომიკური კეთილდღეობისათვის ხელის შეწყობას და როგორ შეიძლება გლობალურმა კოლექტიურმა ქმედებამ (რაც სხვადასხვა მთავრობების შეთანხმებულ მუშაობას გულისხმობს) გააუმჯობესოს მდგომარეობა საერთაშორისო ინსტიტუტების ძალისხმევის წყალობით. საერთაშორისო პოლიტიკის თანმიმდევრული ინტელექტუალური ხედვის განვითარება ისეთი საერთაშორისო ინსტიტუტისათვის, როგორიცაა სავალუტო ფონდი, მოითხოვს ბაზრების შესაძლო წარუმატებლობების მიზეზთა გამოვლენასა და კონკრეტული პოლიტიკის შემუშავებას, რომლის მიზანიც ამ შემთხვევების თავიდან აცილება ან ზიანის შემცირება იქნება. უფრო მეტიც, წინასწარ უნდა იყოს განსაზღვრული _ რა ნაბიჯები იქნება ამა თუ იმ შემთხვევაში ყველაზე ეფექტური, რა ქმედება აგვარიდებს პრობლემას ან რისი გაკეთება შეიძლება მდგომარეობის გამოსასწორებლად.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კეინსი გვთავაზობს ასეთ ანალიზს, სადაც გვიხსნის, რატომ არ შეუძლია ერთ კონკრეტულ ქვეყანას, ზრდაზე ორიენტირებული პოლიტიკა დამოუკიდებლად განახორციელოს. ცალკეული ქვეყნები არ ფიქრობენ იმ სარგებელზე, რომელიც სხვა ქვეყნებს შეიძლება მოუტანონ. ამიტომ, ფონდის თავდაპირველი კონცეფციის მიხედვით, მის მოვალეობაში შედიოდა საერთაშორისო ზეწოლის განხორციელება ქვეყნებზე, უფრო ფართო შედეგზე ორიენტირებული პოლიტიკა რომ აერჩიათ, ვიდრე სხვა დროს საკუთარი ნებით აირჩევდნენ. დღეს კი, პირიქით, სავალუტო ფონდი მოუწოდებს ქვეყნებს, განსაკუთრებით კი განვითარებად ქვეყნებს, უფრო შეზღუდული პოლიტიკა აირჩიონ, ვიდრე ეს ქვეყნები თავისი ნებით აირჩევდნენ. დღეს სავალუტო ფონდი თვალნათლივ უარყოფს კეინსის პოლიტიკას, მაგრამ, ჩემი აზრით, ვერ გვთავაზობს სხვა რაიმე თანმიმდევრულ თეორიას, რომელიც გაამართლებდა ამ ორგანიზაციის არსებობას და ბაზრის მუშაობაში ჩარევის კონკრეტულ შემთხვევებს რაციონალურად განმარტავდა. შედეგად, როგორც ვნახეთ, სავალუტო ფონდი ატარებდა პოლიტიკას, რომელიც არამარტო ართულებდა არსებულ პრობლემებს (რომელთა მოგვარებაზე ზრუნვაც მის პირდაპირ მოვალეობას შეადგენდა), არამედ მისი პოლიტიკის წყალობით შეცდომები მუდმივად მეორდებოდა.
ვალუტის კურსის ახალი რეჟიმის ახალი როლი
დაახლოებით ოცდაათი წლის წინ მსოფლიო ვალუტის კურსის მოქნილ სისტემაზე გადავიდა. ამ ცვლილების უკან თანმიმდევრული თეორია იდგა: სავალუტო კურსი, ისევე, როგორც სხვა ფასები, ბაზარმა უნდა განსაზღვროს. ამ პროცესში მთავრობების ჩარევის მცდელობა ისეთივე წარუმატებელი იქნება, როგორც ნებისმიერ პროდუქტზე ფასის განსაზღვრაში ჩარევა. მიუხედავად ამისა, როგორც ვნახეთ, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი ამ ბოლო დროს აქტიურად ერეოდა სხვადასხვა პროცესებში. მილიარდობით დოლარი დაიხარჯა, რომ რუსეთსა და ბრაზილიაში ვალუტის კურსი არარელურ ზღვარზე შენარჩუნებულიყო. სავალუტო ფონდის ამ ინტერვენციას ბაზრების ზედმეტი პესიმიზმით ხსნიან და ამბობენ, რომ საერთაშორისო ბიუროკრატის `მშვიდი ხელი~ ზოგჯერ ბაზრის სტაბილურობასაც კი უწყობს ხელს. საინტერესოა, რომ ინსტიტუტი, რომლის მოძღვრების მიხედვით, ბაზარი ყოველთვის კარგად მუშაობს და თითქმის სრულყოფილია, თვლის, რომ ერთი მათგანი, კერძოდ, ვალუტის გაცვლის ბაზარი ასეთ მასიურ ინტერვენციას საჭიროებს. სავალუტო ფონდის წარმომადგენლებს არასოდეს აუხსნიათ, რატომ არის სასურველი კონკრეტული ქვეყნის ბაზარზე ამდენი ფულის დახარჯვა ვალუტის კურსის შესანარჩუნებლად, სხვაგან კი ეს არასასურველია.
ვეთანხმები იმ მოსაზრებას, რომ ბაზრის პროგნოზი ზოგჯერ ზედმეტად პესიმისტურია, მაგრამ ზოგჯერ, პირიქით, ზედმეტად ოპტიმისტურიცაა და ეს ხდება არამარტო ვალუტის ბაზარზე. ბევრი სხვა პრობლემაც არსებობს, ეს განსაკუთრებით ეხება კაპიტალის ბაზრებს, სადაც აუცილებელია აქტიური ჩარევა.
მაგალითად, გადაჭარბებულმა ფულის სიმრავლემ გამოიწვია ტაილანდის უძრავი ქონებისა და საფონდო ბაზრის მოჩვენებითი ზრდა, ამას ქვეყანაში შემომავალი სპეკულაციური ფულიც უწყობდა ხელს. ამ მოვლენას მასიური პესიმიზმი მოჰყვა, როცა უკუპროცესი დაიწყო. ფაქტიურად, სპეკულაციური კაპიტალის მიმართულების ცვლილება ვალუტის კურსის მუდმივი ცვლილების მიზეზი გახდა. ამ ფენომენის შედარება შეგვიძლია დაავადებასთან, როცა საჭიროა მკურნალობა ავადმყოფობისა და არა მისი სიმპტომებისა (ამ შემთხვევაში ვალუტის კურსის ცვალებადობისა). მაგრამ სავალუტო ფონდის თავისუფალი ბაზრის იდეოლოგიამ ქვეყანაში ცხელი _ სპეკულაციური ფულის _ მოძრაობა გაამარტივა. სიმპტომების მკურნალობით კი, ანუ მილიარდობით დოლარის ბაზარზე შესვლით, სავალუტო ფონდმა დაავადების გავრცელებას შეუწყო ხელი. სპეკულანტებისთვის, მხოლოდ ერთმანეთის ფულით რომ მდიდრდებოდნენ, ეს თამაში არამიმზიდველი გახდებოდა. ეს იქნებოდა ზედმეტად რისკიანი ქმედება, რომელსაც საშუალოდ ნულოვანი მოგება მოჰყვებოდა, რადგან ერთის წაგება მეორის მოგების ტოლი აღმოჩნდებოდა, ანუ დანაკარგები ერთმანეთს გაუთანაბრდებოდა. ასეთ სპეკულაციას მომგებიანად აქცევს მთავრობიდან წამოსული ფული, სავალუტო ფონდი რომ უჭერს მხარს. მაგალითად, სად წავიდა 50 მილიარდი დოლარი, ბრაზილიის მთავრობამ და სავალუტო ფონდმა ვალუტის კურსის შესანარჩუნებლად რომ დახარჯეს 1998 წელს? ფული ჰაერში არ ქრება. ის ვიღაცის ჯიბეში მიდის, ძირითადად სპეკულანტების ჯიბეში. ზოგიერთმა სპეკულანტმა შეიძლება მოგება ნახოს, ზოგმა შეიძლება წააგოს, მაგრამ სწორედ მათ ხელში ხვდება (მათი მოგება მთავრობის დანაკარგის ტოლფასია) მთავრობის მიერ დაკარგული მთელი თანხა. შეიძლება ითქვას, რომ გარკვეული თვალსაზრისით, სწორედ სავალუტო ფონდი უწყობს ხელს ამ ადამიანების საქმიანობას.
გადამდები დაავადება
არსებობს სხვა, არანაკლებ გასაოცარი მაგალითი, როცა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის არათანმიმდევრული და არალოგიკური პოლიტიკის წყალობით ის პრობლემები, რომლებიც სავალუტო ფონდმა, წესით, უნდა მოაგვაროს, უფრო მძიმდება. ვნახოთ, რა ხდება, როცა ფონდი ცდილობს ,,დაავადების~ გავრცელება შეაჩეროს. თუ ერთი ქვეყნის კრიზისი უქმნის საფრთხეს სხვა ქვეყნებს, ანუ მოსალოდნელია დაავადების გავრცელება, ფონდი თვლის, რომ უნდა ჩაერიოს და სწრაფად.
თუ გადაცემის საფრთხე არსებობს, მნიშვნელოვანია გავიგოთ, რა გზით შეიძლება მოხდეს გავრცელება, ისევე როგორც ეპიდემიოლოგებს, პირველ რიგში, ინფექციის გადაცემის გზები აინტერესებთ დაავადებასთან ბრძოლისას. კეინსს თანმიმდევრული თეორია ჰქონდა: ქვეყანაში არსებულ კრიზისს შესაძლოა მოჰყვეს იმპორტის შემცირება, რაც დააზარალებს მის მეზობლებს. მეოთხე თავში ვნახეთ, რომ სავალუტო ფონდის ქმედებებმა აზიის კრიზისის დროს დაავადების გავრცელება დააჩქარა მაშინ, როცა ფონდში ყველაზე მეტ დროს კრიზისის გავრცელების შეჩერების მექანიზმებზე ლაპარაკობდნენ და ქვეყნებს აიძულებდნენ, ქამრები შემოეჭირათ. შემოსავლების შემცირებამ იმპორტის საგრძნობი შემცირება გამოიწვია. რეგიონში ინტეგრირებული ეკონომიკა ჰქონდათ და შედეგად მეზობელი ქვეყნებიც დასუსტდნენ. როცა რეგიონში მდგომარეობა გართულდა და ნავთობსა და სხვა საქონელზე მოთხოვნის შემცირებამ სამომხმარებლო ფასების დაცემა გამოიწვია, ამან საკმაოდ მოშორებით მდებარე ქვეყნებიც დააზარალა, რადგან ეს ქვეყნები ამ საქონლის ექსპორტზე იყვნენ დამოკიდებულნი.
ამასობაში სავალუტო ფონდი ამტკიცებდა, რომ ამ პროცესების შესაჩერებლად მთავარი ფისკალური სიმკაცრე იყო, რადგან ეს ინვესტორების ნდობის აღსადგენად იყო აუცილებელი. აღმოსავლეთი აზიის კრიზისი რუსეთზეც გავრცელდა, ნავთობის ფასების დაცემის და არა შიდა თუ გარე ინვესტორების ნდობასა და აღმოსავლეთი აზიის სასწაულმოქმედ ეკონომიკასა და რუსეთის მაფიოზურ კაპიტალიზმს შორის არსებული `იდუმალი~ კავშირის გამო. თანმიმდევრული, დამაჯერებელი თეორიის არქონის გამო საერთაშორისო სავალუტო ფონდის ქმედებებმა დაავადებების გავრცელებას უფრო შეუწყო ხელი, ვიდრე შეჩერებას.
როდის იქცევა სავაჭრო დეფიციტი პრობლემად?
არათანმიმდევრულობა სავალუტო ფონდის თანამშრომლებს სწორი დიაგნოზის დასმაშიც უშლის ხელს. სავალუტო ფონდის ეკონომისტები ბევრს ნერვიულობენ საგადასახადო დეფიციტის გამო. ასეთი დეფიციტი, მათი გათვლებით, სამომავლო პრობლემების უტყუარი ნიშანია. მაგრამ, ამ პრობლემების წინააღმდეგ ბრძოლაში სათანადო ყურადღებას არ Uუთმობენ _ კონკრეტულად რისთვის გამოიყენება ფული. თუ მთავრობას ფისკალური სიჭარბე აქვს (როგორც ეს ტაილანდს ჰქონდა 1997 წლის კრიზისამდე ერთი წლით ადრე), საგადასახადო ბალანსის დეფიციტი იმ შემთხვევაში წარმოიქმნება, თუ კერძო ინვესტიციების რაოდენობა კერძო დანაზოგების რიცხვს სცდება. თუ კომპანია კერძო სექტორში მილიონ დოლარს 5 პროცენტად სესხულობს და ინვესტირებას ახდენს, რასაც 20-პროცენტიანი მოგება მოჰყვება, მაშინ მილიონი დოლარის სესხება პრობლემა აღარ იქნება. ინვესტიციას უფრო მეტი მოაქვს, ვიდრე სესხის დაბრუნებისათვის არის საჭირო. ცხადია, თუ ფირმა შეცდომას უშვებს და ინვესტიციის შედეგად მხოლოდ 3-პროცენტიან (ან საერთოდ ვერანაირ) მოგებას იღებს, ეს არ არის პრობლემა. მსესხებელი გაკოტრებულად გამოცხადდება, კრედიტორი კი სესხის ნაწილს ან მთელ თანხას კარგავს. ეს პრობლემაა კრედიტორისთვის, მაგრამ ეს არ არის პრობლემა ქვეყნის მთავრობისათვის და არც სავალუტო ფონდს უნდა აღელვებდეს ეს.
თანმიმდევრული მიდგომის არესებობის შემთხვევაში ესეც ისევე იქნებოდა გათვალისწინებული, როგორც ის ფაქტი, რომ, თუ ერთ ქვეყანას უფრო მეტი იმპორტი აქვს, ვიდრე ექსპორტი (ანუ აქვს სავაჭრო დეფიციტი), მეორე ქვეყანას უფრო მეტი ექსპორტი ექნება, ვიდრე იმპორტი (სავაჭრო სიჭარბე). ეს ერთგვარი დაუწერელი კანონია საერთაშორისო ბუღალტერიისათვის, რომ მსოფლიოში არსებულ დეფიციტს სხვა ქვეყნების სიჭარბე აბალანსებს. ეს იმას ნიშნავს, რომ თუ ჩინეთსა და იაპონიას სავაჭრო სიჭარბე აქვთ, სხვა ქვეყანებს დეფიციტი უნდა ჰქონდეთ. არ შეიძლება ეს პრობლემა მხოლოდ დეფიციტის მქონე ქვეყნებს დავაბრალოთ, სიჭარბის მქონე ქვეყნებიც არანაკლებ დამნაშავეები არიან. თუ ჩინეთი და იაპონია შეინარჩუნებენ სიჭარბეს, კორეა კი თავის დეფიციტს სიჭარბედ აქცევს, დეფიციტის პრობლემა რომელიმე სხვა ქვეყანაში დაიწყება.
დიდი სავაჭრო დეფიციტი შეიძლება სერიოზულ პრობლემად იქცეს. ეს ნიშნავს, რომ ქვეყანა იძულებულია, ყოველ წელს ხელახლა აიღოს სესხი. თუ ისინი, ვინც ამ სესხებს გასცემენ, გადაწყვეტილებას მიიღებენ და აღარ მისცემენ სესხს, ქვეყანა ძალიან ცუდ მდგომარეობაში ჩავარდება და შეიძლება კრიზისიც დაიწყოს. ამ შემთხვევაში, ქვეყანა უფრო მეტს ხარჯავს სხვა ქვეყნებიდან საქონლის შემოსატანად, ვიდრე თვითონ იღებს გაყიდვებიდან. როცა სხვები უარს ამბობენ, დააფინანსონ ეს განსხვავება, ადაპტაციისათვის ქვეყანამ სასწრაფოდ უნდა იღონოს რამე. ზოგჯერ ადაპტაცია უმტკივნეულოდ ხდება: თუ ქვეყანა სესხულობს, რომ ზედმეტი მანქანები იყიდოს (როგორც ეს ისლანდიაში ხდებოდა) და უცხოელები უცებ გადაწყვეტენ, რომ აღარ დააფინანსონ მანქანების შესყიდვა, პროცესი ჩერდება და სავაჭრო განსხვავება ქრება. მაგრამ, როგორც წესი, ადაპტაცია ასე ადვილად არ ხდება. ვითარება მძიმდება, თუ ქვეყანას მოკლევადიანი სესხი ჰქონდა. კრედიტორებს შეუძლიათ უკან მოითხოვონ ის თანხა, რომელიც წინა წლის დეფიციტის დაფარვას დასჭირდა, მიუხედავად იმისა, სამომხმარებლო სიჭარბის დაფინანსებას მოხმარდა ეს თანხა, თუ გრძელვადიან ინვესტიციებს.
გაკოტრება და მორალური საფრთხე
როცა ქვეყანა ვერ ახერხებს სწრაფად ადაპტირებას, ხშირია კრიზისები. მაგრამ კრიზისი შეიძლება სხვა მოვლენებმაც გამოიწვიოს. მაგალითად, როცა უძრავი ქონების ბაზარმა მოჩვენებითი ზრდის Dშემდეგ უეცარი ვარდნა განიცადა, როგორც ეს მოხდა ტაილანდში. ვინც უცხოეთიდან ისესხა ფული, უძრავი ქონების ბიზნესი რომ წამოეწყო, სესხს ვეღარ იხდიდა. ბევრი გაკოტრდა. როგორ უმკლავდება გაკოტრების შემთხვევებს საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, იმის კიდევ ერთი ნიმუშია, რომ ფონდის ქმედებებს თანმიმდევრული ინტელექტუალური საფუძველი არ აქვს.
თუ გამსესხებელი ცუდად დაგეგმავს სესხის გაცემას, სტანდარტულ საბაზრო ეკონომიკაში თავადვე აგებს პასუხს. მსესხებელი შეიძლება გაკოტრდეს და ყველა ქვეყანას აქვს ასეთი შემთხვევებისათვის შემუშავებული კანონმდებლობა. საბაზრო ეკონომიკაში, წესით, ასე უნდა ხდებოდეს. ამის ნაცვლად კი, სავალუტო ფონდი იმისათვის აძლევს ფულს ამ ქვეყნების მთავრობებს, რომ დასავლელი კრედიტორები გაისტუმრონ. კრედიტორები სავალუტო ფონდის ამ დახმარების გამო ნაკლებად ზრუნავენ იმაზე, რომ მსესხებლის კრედიტუნარიანობა შეამოწმონ. ეს სამარცხვინო მორალური პრობლემა კარგად არის ცნობილი დაზღვევის ინდუსტრიაში, ახლა კი უკვე ეკონომიკაშიც. დაზღვევის არსებობა ამცირებს საკუთარ თავზე ზრუნვის მოტივაციას, ნაკლებად წინდახედული ხდები. თუ სესხის გამცემი ხარ, დაზღვევის არსებობის შემთხვევაში, ნაკლებ დროს უთმობ პოტენციური მსესხებლის გადამოწმებას, რადგან იცი, რომ თუ ვერ გადაიხდის, არსებობს ფონდი, რომელიც ზარალს დაფარავს. ამ დროს წინდახედულ მენეჯერებს, რომელთა კომპანიებიც ვალუტის კურსის ცვალებადობის პრობლემის წინაშე დგანან, შეუძლიათ თავი დაიზღვიონ. მაგრამ, როგორც ადრეც ვნახეთ, თუ მსესხებლები არ ყიდულობენ დაზღვევას რისკის შემცირების მიზნით, მაგრამ იციან ან სჯერათ, რომ სავალუტო ფონდი მათ კრიზისის შემთხვევაში თანხას გამოუყოფს, მაშინ მსესხებლების ერთგვარი წაქეზება ხდება, რომ უფრო რისკიანად მოიქცნენ და არ იღელვონ შედეგებზე. სწორედ ასე მოხდა 1998 წელს რუბლის კრიზისის წინ რუსეთში. მაგალითად, როცა უოლ სტრიტის კრედიტორები რუსეთს სესხს აძლევდნენ, ისინი მიანიშნებდნენ, რომ რუსეთისათვის დიდი თანხების გამოყოფა იქნებოდა საჭირო სესხის უკან დაბრუნების გასამარტივებლად და, რუსეთის ბირთვული სახელმწიფოს სტატუსიდან გამომდინარე, მათ სჯეროდათ, რომ რუსეთი ამ თანხებს მიიღებდა.
სავალუტო ფონდი ყურადღების ფოკუსირებას ძირითადად სიმპტომებზე ახდენს და საკუთარ ინტერვენციას იმით ამართლებს, რომ მათი ჩარევის გარეშე ქვეყანაში დეფოლტი მოხდებოდა და შედეგად ქვეყანა მომავალში ვეღარ შეძლებდა სესხის აღებას. თანმიმდევრული თეორიის არსებობის შემთხვევაში, ამ არგუმენტის სიმცდარე მაშინვე გამოჩდებოდა. თუ საბაზრო ეკონომიკა კარგად მუშაობს ან მისი საქმიანობა ოდნავ მაინც ახლოს არის იმასთან, რასაც სავალუტო ფონდის ფუნდამენტალისტები ამტკიცებენ, მაშინ ისინი ზედმეტად შორს იყურებიან. იმის შეფასებისას თუ როგორი საპროცენტო განაკვეთი უნდა მიუსადაგონ, ისინი მომავალ რისკზე ფიქრობენ. ქვეყანას, რომელსაც, თუნდაც დეფოლტის ფასად ვალი ეპატია, ეკონომიკური ზრდის მეტი პოტენციალი და, შესაბამისად, მეტი შანსიც აქვს, რომ შემდგომი სესხი გადაიხადოს. სწორედ ეს ამართლებს ბანკროტად გამოცხადების ფაქტს – ვალის რესტრუქტურიზაცია ან ჩამოწერა კომპანიებსა და ქვეყნებს წინსვლისა და ზრდის საშუალებას აძლევს. მეთვრამეტე საუკუნეში მოქმედი ციხეები, სადაც ვალის გადაუხდელობისათვის ხვდებოდნენ, ადამიანებს აიძულებდა გაკოტრებისგან მაქსიმალურად დაეცვათ თავი, მაგრამ კრედიტორებს ფული არ უბრუნდებოდათ. დასჯის ეს ფორმა არამარტო არაჰუმანური იყო, არამედ ეკონომიკურადაც არამომგებიანი.
ისტორია ამ თეორიულ ანალიზს ფაქტებით ამყარებს. მაგალითად რუსეთმა, რომელსაც 1998 წელს ვალის მასიური დეფოლტი ჰქონდა და ყველა აკრიტიკებდა, რადგან კრედიტორებთან კონსულტაციაც კი არ გაუვლია, ისევ შეძლო სესხის აღება 2001 წელს და ქვეყანაში კაპიტალის შედინებაც განახლდა. ასევე განახლდა კაპიტალის შედინება სამხრეთ კორეაში. მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანამ მიაღწია სესხის რესტრუქტურიზაციას, უცხოელ კრედიტორებს არჩევანი ჰქონდათ _ სესხი უნდა განეახლებინათ ან საერთოდ ვეღარ დაიბრუნებდნენ უკან.
წარმოვიდგინოთ, თანმიმდევრული მიდგომის არებობის შემთხვევაში, რა პოლიტიკას აირჩევდა საერთაშორისო სავალუტო ფონდი აღმოსავლეთი აზიის ერთ-ერთ, ყველაზე რთულ პრობლემასთან საბრძოლველად _ მოხდებოდა თუ არა საპროცენტო განაკვეთის აწევა კრიზისის დროს. ცხადი იყო, რომ ეს ათასობით ფირმის გაკოტრებას გამოიწვევდა. სავალუტო ფონდში ამტკიცებდნენ, რომ თუ არ მოხდებოდა საპროცენტო განაკვეთის აწევა, ვალუტის კურსის კოლაპსი გარდაუვალი იყო, ეს კი უფრო მეტი კომპანიის გაკოტრებას გამოიწვევდა. ცოტა ხანს თავი დავანებოთ საკითხს, საპროცენტო განაკვეთის აწევა (რეცესიის გამწვავებასთან ერთად) გამოიწვევდა თუ არა ვალუტის კურსის გამყარებას (რეალურად ეს ასე არ მოხდა). ასევე, ცოტა ხნით დავივიწყოთ ემპირიული შეკითხვა _ რომელ შემთხვევაში დაზარალდებოდა უფრო მეტი კომპანია _ საპროცენტო განაკვეთის აწევისა თუ ვალუტის კურსის დაცემის შემთხვევაში (რეალობამ აჩვენა, რომ ვალუტის კურსით გამოწვეული ზარალი ტაილანდში ნაკლები იქნებოდა). ვალუტის კურსის დევალვაცია ეკონომიკურ პრობლემებს იმ კომპანიების წყალობით იწვევს, რომლებმაც არ შეიძინეს დაზღვევა კურსის ვარდნის შემთხვევებისათვის. თანმიმდევრული პოლიტიკის არსებობის შემთხვევაში პირველ რიგში გაჩდებოდა შეკითხვა _ რატომ არ ყიდულობენ ეს ფირმები დაზღვევას? ნებისმიერი ანალიზი აჩვენებდა, რომ სავალუტო ფონდი თავად ქმნიდა პრობლემას: როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ფონდის ჩარევის გამო ვალუტის კურსის ცვლილების პროცესში კომპანიებიც ვეღარ ხედავდნენ დაზღვევის შეძენის აუცილებლობას, მიუხედავად იმისა, რომ ინტერვენცია თითქოს სწორედ ამ პრობლემის მოგვარებაზე იყო ორიენტირებული.
დახმარებიდან თანამონაწილეობამდე
სავალუტო ფონდის წარუმატებლობა სულ უფრო თვალსაჩინო ხდებოდა. ფონდის ხელმძღვანელობა ახალ სტრატეგიას ეძებდა, მაგრამ სწორედ თანმიმდევრული პოლიტიკის არარსებობა უკეთესი გამოსავლის პოვნის შესაძლებლობას ეჭვქვეშ აყენებდა. დახმარების გაცემის სტრატეგიის გამალებული კრიტიკა აიძულებდა ფონდს, მიემართა ე.წ. თანამონაწილეობის სტრატეგიისათვის. ფონდს სურდა, კერძო სექტორის ინსტიტუტებს მონაწილეობა მიეღოთ პროცესში, ანუ, სანამ ქვეყანა დახმარებას მიიღებდა, კერძო სექტორში სესხების გამცემი ორგანიზაციები უნდა დათანხმებულიყვნენ, რომ სესხის ნაწილს ვერ დაიბრუნებდნენ და სესხის დიდი ნაწილის დათმობა მოუწევდათ. გასაკვირი არ არის, რომ ეს ახალი სტრატეგია გამოსცადეს არა ისეთ დიდ ქვეყნებზე, როგორებიცაა ბრაზილია და რუსეთი, არამედ ისეთ სუსტ ქვეყნებზე, როგორებიცაა ეკვადორი და რუმინეთი, რომელთაც არ შეეძლოთ სავალუტო ფონდისათვის წინააღმდეგობა გაეწიათ. მალე გაირკვა, რომ ახალი სტრატეგია ჩანაფიქრშივე მცდარი იყო და განხორციელებაც არასწორად მოხდა _ ორივე ქვეყნისათვის ამ ექსპერიმენტს ძალიან ცუდი შედეგი მოჰყვა.
რუმინეთის შემთხვევა განსაკუთრებით გაუგებარი იყო. ქვეყანას დეფოლტი არ ემუქრებოდა. მხოლოდ ის სურდა, ახალი სესხი მიეღო სავალუტო ფონდისაგან, რაც იმაზე მიუთითებდა, რომ ქვეყანა გადახდისუნარიანი იყო და ეს მის მიერ გადასახდელ საპროცენტო განაკვეთს დაწევდა. მაგრამ სესხის გამცემებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში სურდათ ფულის სესხება, თუ საპროცენტო განაკვეთი რისკის შესაბამისი იქნებოდა. ახალი სესხის გამცემს ვერ აიძულებ, ნაკლები თანხის მიღებაზე დათანხმდეს. სავალუტო ფონდში რომ ბაზრების ფუნქციონირებასთან დაკავშირებული თანმიმდევრული პოლიტიკა ჰქონოდათ, ამას მიხვდებოდნენ.
მაგრამ არსებობდა მეორე, უფრო სერიოზული პრობლემა, რომელიც საერთაშორისო სავალუტო ფონდის თავდაპირველ მისიასთან იყო დაკავშირებული. ფონდი შეიქმნა ლიკვიდურობის შემთხვევებისათვის, როცა საკრედიტო ბაზარი ზოგჯერ არარაციონალური გახდებოდა და უარს იტყოდა სესხის გაცემაზე იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ქვეყანა გადახდისუნარიანი იყო. ახლა კი, სესხების გაცემის პოლიტიკის განსაზღვრის უფლებას სავალუტო ფონდი იმ ინსტიტუტებსა და ინდივიდებს აძლევდა, რომლებმაც კრიზისის დაწყება დააჩქარეს. მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოხდებოდა სესხის გაცემა, თუ ისინი დათანხმდებოდნენ. სესხის გამცემები მაშინვე მიხვდნენ ამ ცვლილების მნიშვნელობას, შესაძლოა უფრო ადრე, ვიდრე სავალუტო ფონდის თანამშრომლები. თუ კრედიტორი უარს იტყოდა ქვეყნისათვის სესხის მიცემაზე, მსესხებელი ქვეყანა ვერ მიიღებდა ფულს არა მხოლოდ სავალუტო ფონდიდან, არამედ მსოფლიო ბანკიდანაც და სხვა ინსტიტუტებიდანაც, რომელთა მხრიდან სესხის გაცემა სავალუტო ფონდის ნებართვაზე იყო დამოკიდებული. კრედიტორებს უზარმაზარი ბერკეტი ჩაუვარდათ ხელში. ვინმე 28 წლის კაცს, რომელიც ბუქარესტში საერთაშორისო კერძო ბანკის ფილიალში მუშაობდა, რამდენიმე მილიონიანი სესხის გაცემისას, უფლება ჰქონდა, გადაეწყვიტა _ შეეძლო თუ არა სავალუტო ფონდს, მსოფლიო ბანკსა და ევროპის კავშირს რუმინეთისათვის მილიარდ დოლარზე მეტის მიცემა. ფაქტიურად, ამგვარ გადაწყვეტილებებზე პასუხისმგებლობა ბანკის 28 წლის თანამშრომელებს დაეკისრათ, მათ უნდა გადაეწყვიტათ _ კიდევ მიიღებდა თუ არა ქვეყანა სესხს. არ არის გასაკვირი, რომ 28, 30 და 35 წლის ადამიანები, რომლებიც ბუქარესტში საერთაშორისო ბანკების ფილიალებში მუშაობდნენ, უცებ მიხვდნენ, რომ ხელში სერიოზული ბერკეტი ჩაუვარდათ. ყოველ ჯერზე, როცა ფონდი ამცირებდა თანხას, რომელიც კერძო ბანკებს უნდა დაემატებინათ, კერძო ბანკები ამცირებდნენ იმ გასაცემ თანხას. იყო მომენტი, როცა რუმინეთმა ვერ მიიღო მილარდიანი დახმარების პაკეტი მხოლოდ იმიტომ, რომ კერძო სექტორიდან 36-მილიონიანი სესხი დააკლდა. სესხის გამცემი კერძო ბანკები არა მარტო მაღალ საპროცენტო განაკვეთს ითხოვდნენ, არამედ _ ქვეყანაში მოქმედი რეგულაციების შემსუბუქებასაც მათთან მიმართებაში. ეს კი კრედიტორებს საშუალებას მიცემდა, ისეთი ნაბიჯები გადაედგათ, რასაც მანამდე არ გადადგამდნენ: უფრო მეტ თანხას გასცემდნენ სესხად, უფრო მაღალ პროცენტს მოითხოვდნენ, რითიც საკუთარ შემოსავალს ზრდიდნენ, მაგრამ ამავე დროს რისკის ქვეშ აყენებდნენ საბანკო სისტემას და ზოგადად, რეგულაციების არსებობაც აზრს კარგავდა. ნაკლებად კომპეტენტური ან მეტად კორუმპირებული მთავრობა ამ შეთავაზებას შეიძლება ეცდუნებინა კიდეც, მაგრამ რუმინეთმა ეს შეთავაზება არ მიიღო, ნაწილობრივ იმიტომ, რომ ფული ასე ძალიან არ ესაჭიროებოდა.
შეგვიძლია სხვა კუთხითაც შევხედოთ ამ საკითხს. სავალუტო ფონდმა სესხის გაცემა იმის საფუძველზე უნდა გადაწყვიტოს თუ როგორ აგვარებს ქვეყანა ძირეულ მაკროეკონომიკურ პრობლემებს. `თანამშრომლობის~ სტრატეგიის მიხედვით, ქვეყანას დამაკმაყოფილებელი მაკროეკონომიკური სისტემა უნდა ჰქონოდა, მაგრამ თუ მთავრობა ვერ შეძლებდა იმ თანხის მოპოვებას, რომელიც ფონდის მოთხოვნების მიხედვით კერძო ბანკებიდან უნდა მოეპოვებინა, სხვა წყაროებიდან ფულის მიღებასაც ვერ შეძლებდა. ამ საკითხებში ყველაზე მეტი ცოდნა და გადაწყვეტილების მიღების პრეროგატივა სწორედ ფონდს უნდა ჰქონოდა და არა ბანკის 28 წლის თანამშრომელს ბუქარესტში.
დროთა განმავლობაში ამ სტრატეგიის წარუმატებლობა სავალუტო ფონდის თანამშრომლებისათვისაც ცხადი გახდა, ყოველ შემთხვევაში, რუმინეთში მაინც. ფონდმა სესხების გაცემა იმ შემთხვევებშიც დაიწყო, თუ კერძო სექტორი, თავის მხრივ, მონაწილეობაზე უარს ამბობდა და არ გასცემდა იმ თანხას, რომელსაც ფონდი `მოითხოვდა~.
