► წარმოგიდგენთ  1967 წლით დათარიღებული ინტერვიუს თარგმანს გერმანული წარმოშობის ამერიკელ ფილოსოფოსთან და სოციოლოგთან ჰერბერტ მარკუზესთან.

► გამოიწერეთ ჩვენი Facebook გვერდი: European.ge

• თუ ამბობთ, რომ მესამე სამყაროს პროლეტარიატი მთავარი ძალაა, რომელიც იმპერიალიზმის განადგურებას შეძლებს, მაშინ ეს თქვენი თეორიის სტრუქტურაში უნდა შეიტანოთ. მაგრამ ეს არ გაგიკეთებიათ, ამტკიცებთ რა „ერთ-განზომილებიან ადამიანში“, რომ თეორიას რევოლუციის აგენტი აკლია, და ამბობთ, რომ სტუდენტურ მოძრაობას მასობრივი საფუძველი არ აქვს. წინააღმდეგობამ მესამე სამყაროს პროლეტარიატი უნდა აქციოს მის მასობრივ საფუძვლად.

ეს მიმართება ობიექტურ რეალობაში უკვე ჩამოყალიბებულია. ჩემს ამოსავალ წერტილად ვიღებ მოსაზრებას, რომ დღევანდელ სიტუაციაში აღარაფერი არსებობს „კაპიტალიზმის მიღმა“. დღეს სოციალისტური და კომუნისტური სისტემებიც კი კაპიტალიზმთან არიან დაკავშირებულნი მსოფლიო სისტემაში. შესაბამისად, „მიღმა“-ს შესახებ საუბარი მხოლოდ ძალიან რელატიური გაგებით შეგვიძლია. მესამე სამყაროს ეროვნული გამათავისუფლებელი მოძრაობები არ წარმოადგენენ საკმარისად ძლიერ ძალას განვითარებული კაპიტალიზმის, როგორც სისტემის გასანადგურებლად. ასეთი რევოლუციური ძალის შექმნა მხოლოდ განვითარებული კაპიტალიზმის ცენტრსა და მესამე სამყაროში არსებული ძალების შერწყმითაა შესაძლებელი. ეს ნამდვილად ურთულესი ამოცანაა. ბუნებრივია, ადვილია იმის თქმა, რომ ინტელიგენციის საწინააღმდეგო მოძრაობას აქვს ან უნდა ჰქონდეს მისი მასობრივი საფუძველი მესამე სამყაროს ეროვნულ გამათავისუფლებელ ფრონტებზე. გადასაჭრელია ის ამოცანა, თუ როგორ უნდა წარმოიქმნას ეს  კავშირი, რაც ჯერ არც დაგვიწყია. ამ გზაზე უზარმაზარი დაბრკოლებებია. მანძილის პრობლემის გარდა, არსებობს ენის, მთელი კულტურული განსხვავებისა და ა.შ. პრობლემები. ყველაფერი ეს ახალი ელემენტებია, რომლებიც მხედველობაში უნდა მივიღოთ როგორც თეორიაში, ისე პრაქტიკაში.

ზოგადი თვალსაზრისით, ეფექტური რევოლუციური ძალის შესაძლებლობას მხოლოდ მესამე სამყაროში მიმდინარე მოვლენებისა და მაღალგანვითარებული სამყაროს ცენტრში არსებული ფეთქებადი ძალების კომბინაციაში ვხედავ.

• სტუდენტურმა წინააღმდეგობამ იცის, თუ რა რთულია განვითარებულ კაპიტალისტურ ქვეყნებში საყოველთაო მხარდაჭერის მოპოვება. მუშებთან დისკუსიებში სტუდენტებს განუწყვეტლივ ესმით პასუხები: „არ ვიცი რის შესახებ საუბრობთ – მე კარგად ვარ, გაცილებით უკეთ ვიდრე უწინ.“ და რას ფიქრობს ეს მუშა ვიეტნამში მიმდინარე ტერორის შესახებ? ჰუმანისტური არგუმენტები არ გამოდგება, ვინაიდან ადამიანებმა თავად შეუწყვეს ხელი ტერორის აღზევებას.

მუშა, რომელიც ამბობს, რომ უფრო უკეთაა, ვიდრე უწინ, სწორია, თუ, არარევოლუციურ სიტუაციაში, ის არ ფიქრობს და მოქმედებს როვოლუციონერია. ერთადერთი, რაც შეგიძლიათ ისაა, რომ მისი (საბრალო) კეთილდღეობის ფასი გააცნობიერებინოთ – მისი ცხოვრების მარადიული მძიმე შრომა და სხვების ტანჯვა. ხოლო, ჩვენ საბოლოოდ უნდა გავიგოთ, რომ განვითარებული კაპიტალიზმის პერიოდში, მამოძრავებელი რევოლუციური ძალა შეიძლება სიღარიბემ ან ტანჯვამ კი არ წარმოშვას, არამედ ცხოვრების უკეთეს პირობებში არსებულმა დიდმა მოლოდინებმა და მაღალკვალიფიციური და განათლებული მუშების განვითარებულმა ცნობიერებამ: ახალი მუშათა კლასის წინამორბედებმა ან ძველი მუშათა კლასის ახალმა ნაწილმა. კაპიტალიზმის შინაგანი წინააღმდეგობები კიდევ უფრო სასტიკ და გლობალურ ფორმას იძენს, და ახალი ცნობიერება შესაძლოა მათი აფეთქებისა და გადაწყვეტის კატალიზატორი გახდეს. რაც შეეხება თქვენს ეჭვს ჰუმანისტური არგუმენტების შესახებ, ჩემი აზრით, არ უნდა ვიფიქროთ, რომ დღეს ჰუმანიტარული არგუმენტები აღარაფრად გვარგია. მინდა რომ ყველას ერთი შეკითხვა დაგისვათ. თუ მე მართლა რადიკალურად გამოვრიცხავ ჰუმანიტარულ არგუმენტებს, რის საფუძველზე შემეძლება განვითარებული კაპიტალიზმის სისტემის წინააღმდეგ მუშაობა? თუ თქვენ მხოლოდ ტექნიკური რაციონალობის ჩარჩოში იმოქმედებთ და დასაწყისიდანვე გამორიცხავთ ისტორიულად ტრანსცენდენტურ კონცეფციებს, ანუ, სისტემის უარყოფებს – რადგან სისტემა არაა ჰუმანური, და ჰუმანიტარული იდეები მიეკუთვნება სისტემის უარყოფას – მაშინ მუდმივად იქნები მდგომარეობაში, როდესაც გეკითხებიან, თუ რა არის ასე საზარელი ამ სისტემაში, რომელიც მუდმივად ზრდის სოციალურ სიმდიდრეს, ისე რომ, მოსახლეობის სტრატას, რომელიც ადრე უდიდეს გაჭირვებასა და ტანჯვაში ცხოვრობდა, დღეს ავტომობილები, ტელევიზორები და საკუთარი სახლები აქვთ, და პასუხის გაცემა კი არ შეგეძლებათ. რა არის ასე ცუდი ამ სისტემაში, რომ ჩვენ ვბედავთ წავიდეთ უზარმაზარ რისკზე, რომ მისი განადგურება ვიქადაგოთ? თუ მატერიალური არგუმენტებით დაკმაყოფილდები და ყველა სხვა არგუმენტს გამორიცხავ, ვერაფრამდე მიხვალ. ჩვენ ბოლოსდაბოლოს ხელახლა უნდა ვისწავლოთ ის, რაც ფაშისტურ პერიოდში დაგვავიწყდა, ანუ რაც თქვენ, რომლებიც პირველ ფაშისტურ პერიოდამდე დაბადებულებიც კი არ იყავით, ბოლომდე არ გაგიცნობიერებიათ: ჰუმანიტარული და მორალური არგუმენტები უბრალოდ ცრუ იდეოლოგია არაა. უფრო მეტიც, მათ შეუძლიათ და უნდა გახდნენ ცენტრალური სოციალური ძალები. თუ მათ ჩვენი არგუმენტაციის დასაწყისიდანვე გამოვრიცხავთ, გავღატაკდებით და განვიარაღდებით სტატუს კვოს დამცველთა უძლიერესი არგუმენტების წინაშე.

• ერთი წუთით დავუშვათ, რომ შეერთებული შტატების წინააღმდეგობის მოძრაობა მოიგებს თავის ბრძოლას ძალაუფლების არსებულ სტრუქტურასთან, როგორ წარმოგიდგენით წინააღმდეგობის კონსტრუქციული მუშაობა, რომელიც უკვე თავად იქნება სახელმწიფო ძალაუფლების მპყრობელი?

მეკითხებით, როგორ წარმომიდგენია თავისუფალი საზოგადოების მშენებლობა მოცემული პირობების ქვეშ? ამაზე პასუხის გაცემას საათები დასჭირდება. ნება მომეცით, მხოლოდ ერთი რამ ვთქვა. საკუთარ თავს იმის ფიქრის უფლებას ვერ მივცემთ, რომ სტუდენტური წინააღმდეგობის წარმატება სიტუაციას იმ სცენაზე გადაიყვანს, რომლიდანაც თავისუფალი საზოგადოების მშენებლობის შესახებ შეგვეძლება კითხვის დასმა. თუ სტუდენტური წინააღმდეგობა იზოლირებული დარჩება და ვერ მოახერხებს საკუთარი შეზღუდული სივრციდან გამოსვლას, იმ სოციალური სტრატის მობილიზებას, რომელიც გადამწყვეტ როლს ითამაშებს რევოლუციაში წარმოების სოციალურ პროცესში მათ პოზიციასთან დაკავშირებით, მაშინ სტუდენტურ ოპოზიციას მხოლოდ მეორეხარისხოვანი როლის თამაში შეუძლია. შეგვიძლია სტუდენტურ წინააღმდეგობას რევოლუციის ბირთვი ვუწოდოთ, მაგრამ თუ მხოლოდ ბირთვი გვექნება, მაშინ არ გვექნება რევოლუცია. სტუდენტურ წინააღმდეგობას ბევრი შესაძლებლობა აქვს, რომ იმ ვიწრო ჩარჩოდან გამოვიდეს, რომელშიც ახლაა მოქცეული და ინტელიგენცია, „ბურჟუაზიული“ ინტელიგენცია, უარყოფითი კონოტაციის მქონე ტერმინიდან parole d’honneur–ად აქციოს. მაგრამ ეს მოითხოვს ჩარჩოდან გამოსვლა, ან მის იმდენად გაფართოებას, რომ შეიცავდეს საკმაოდ განსხვავებულ ძალებს, რომლებსაც შეეძლებათ მატერიალური და ინტელექტუალური მუშაობა რევოლუციისთვის.

ვეცდები კონკრეტული ვიყო. ვწუხვარ თუკი შეკითხვა პოზიტიური აზროვნების ძალაუფლების გაგებით გავიგე; მე ისევ მჯერა ნეგატიურობის ძალაუფლების და იმის, რომ ჩვენ ყოველთვის საკმაოდ მალე მივდივართ პოზიტივამდე.

ჩემს ლექციებში უკვე აღვნიშნე, რა შეუძლიათ სტუდენტებს. პირველ რიგში, იმ ადამიანებს, რომლებსაც კითხვა აქვთ თუ, რა არის ასე ცუდი ამ საზოგადოებაში, მათ უნდა აუხსნან, რომ ამ შეკითხვის დასმა შეუძლებელია, რომ ეს შეკითხვა არაჰუმანური, ბრუტალურია. მათ უნდა დაინახონ, გაიგონონ და იგრძნონ, თუ რა ხდება მათ გარშემო და რას უკეთებენ მათი ქვეყნის მოსახლეობას მათი ბატონები, მართულთა მდუმარე თუ ხმაურიანი თანხმობის წყალობით, იმპერიალისტური მეტროპოლების ქუსლის ქვეშ. საბოლოო ნაბიჯები საზოგადოების ან რაიონის ტიპის მიხედვით განსხვავდება, სხვა სიტყვებით, იმისდა მიხედვით, გაქვს ისეთი „დემოკრატია“, როგორიც შეერთებულ შტატებშია, თუ ისეთი, როგორიც ბერლინშია. თითოეული შემთხვევისთვის საკუთარი პირველი ნაბიჯი გახდება საჭირო. მე კონსტრუქციულად მივიჩნევდი დღეს შეერთებულ შტატებში იმას, თუ, მაგალითად, ვიეტნამის ომი ამერიკული ჯარის გასვლით დამთავრდება; ანუ, ამას მე წინააღმდეგობის მოძრაობის გამარჯვებად მივიჩნევდი. მაგრამ სოციალისტური საზოგადოების მშენებლობასთან ამას საერთო არ ექნებოდა; და მაინც, ეს მაინც უჩვეულოდ პოზიტიური და კონსტრუქციული ნაბიჯი იქნება. ამგვარად, ერთი ნაბიჯიდან მეორეზე უნდა გადავიდეთ. თუ დღეს შეერთებულ შტატებში ვინმეს ეტყვი, რომ „ჩვენ გვინდა სოციალიზმი, წარმოების საშუალებებში კერძო საკუთრების გაქრობა და კოლექტიური კონტროლი“, ხალხი გაგექცევა. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ სოციალიზმის იდეა მცდარია: პირიქით. მაგრამ ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ ოდნავადაც ვერ მოვახერხეთ  ცნობიერების გაღვიძება სოციალიზმის საჭიროების ცნობიერების და მისი რეალიზებისათვის უნდა ვიბრძოლოთ, წინააღმდეგ შემთხვევაში გაბარბაროსება და განადგურება გველის.

• როგორ უნდა რეალიზდეს შესაძლებლობები, თუკი მუშა მოსახლეობას მათი საჭიროება არ აქვს, თუკი ჩვენ ჯერ უნდა გავაღვიძოთ ეს საჭიროება, რაც ამ სისტემის ფარგლებში შეუძლებელი ჩანს? გარდა ამისა, როგორც ჩანს, რეპრესიული ტოლერანტობის თქვენეულ კრიტიკას იმის დასასაბუთებლად იყენებენ, რომ ნებისმიერი ტოლერანტობა რეპრესიულია, ისე რომ, უთანხმოება თქვენივე იდეების შესახებ წარმოიქმნება.

რაც შეეხება რეალიზებას: ვერ გათვლი, როგორ შეიძლება დაემხოს ასეთი სიმჭიდროვისა და ძალის მქონე სისტემა, რადგან ის უმცირეს პროვოკაციასაც კი მთელს მის ძალაუფლებას დაუპირისპირებს. ეს რომ სიმართლე ყოფილიყო, მაშინ ეს მსოფლიოს ისტორიაში პირველი მარადიული სოციალური სისტემა იქნებოდა. ვფიქრობ, რომ დღესდღეობით ბზარები საკმაოდ ღრმაა. სისტემის შინაგანი წინააღმდეგობანი უფრო მწვავეა, ვიდრე ოდესმე: პირველ რიგში, დაპირისპირება ერთი მხრივ უზარმაზარ სიმდიდრესა და მეორე მხრივ, მის რეპრესიულ და დესტრუქციულ გამოყენებას შორის; გარდა ამისა, მიდრეკილება ავტომატიზაციისადმი, რაც კაპიტალიზმისთვის აუცილებელია, თუკი გაფართოებული წარმოების შენარჩუნება სურს. ავტომატიზაცია წარმოების პროცესიდან ფიზიკური სამუშაო ძალის გაქრობას იწვევს და შესაბამისად, როგორც მარქსი მიიჩნევდა, გრძელვადიან პერსპექტივაში კაპიტალიზმის გადარჩენასთან შეუთავსებელია. ამგვარად, საუბარი სისტემის შეუვალობის შესახებ უსაფუძვლოა.

ვიმედოვნებ, რომ ჩემს ესსეში ტოლერანტობის შესახებ არაფერი მიუთითებს იმაზე, რომ ტოლერანტობის ყველა სახეს უარვყოფ. ჩემთვის ეს ისეთი იდიოტიზმია, არ მესმის, როგორ უნდა გაჩენილიყო არსეთი ინტერპრეტაცია. რაც მე ვიგულისხმე და ვთქვი, ისაა, რომ არსებობს მოძრაობები, რომლებიც მოღვაწეობენ როგორც პროპაგანდაში, ისე მოქმედებაში, საიდანაც უდიდესი სიზუსტით შეიძლება იმის წინასწარმეტყველება, რომ ისინი რეპრესიისა და დესტრუქციის ზრდას გამოიწვევენ. არ შეიძლება ამ მოძრაობების შეწყნარება დემოკრატიის ჩარჩოს ფარგლებში. კლასიკური მაგალითი: ჩემი აზრით, ვაიმარის რესპუბლიკაში ნაცისტური მოძრაობა რომ არ შეეწყნარებინათ მას შემდეგ, როცა მან თავისი ბუნება გამოავლინა, ალბათ მეორე მსოფლიო ომისა და სხვა საშინელებებს არ გამოვივლიდით. არსებობს არაორაზროვანი კრიტერიუმი, რომლის მიხედვითაც შეგვიძლია ვთქვათ: არსებობს მოძრაობები, რომელთა შეწყნარებაც არ შეიძლება, თუ ადამიანთა ცხოვრების გაუმჯობესება და სიმშვიდე გვსურს. აქედან იმ დასკვნის გამოტანა, თითქოს მე მივიჩნევ, რომ ტოლერანტობა თავისთავად ბოროტებაა, არის რაღაც, რაც უბრალოდ არ მესმის.

რაც შეეხება პირველ შეკითხვას: დღეს ვდგავართ პრობლემის წინაშე, რომ გარდაქმნა ობიექტურად აუცილებელია, მაგრამ ამის სურვილი ზუსტად იმ სტრატაში არ არსებობს, რომელიც განსაზღვრულია, როგორც ამ გარდაქმნის აგენტი. პირველ რიგში, ის მექანიზმები უნდა განადგურდეს, რომლებიც ამ სურვილს ახშობს, რისთვისაც თავისთავად მათი განადგურების სურვილი უნდა არსებობდეს. ესაა დიალექტიკა, რომლის დასასრულიც ვერ ვიპოვე.

• ფიქრობთ თუ არა, რომ ევროპის მუშათა კლასს მომავალ გარდაქმნაში მნიშვნელოვანი როლის შესრულება შეუძლია? ანუ არ ვართ იმ მდგომარებაში, რომ მომავლის რევოლუცია არა პროლეტარული, არამედ, ადამიანების რევოლუცია იყოს, რომლისთვისაც ყველა ადამიანი შეიძლება მიჩნეულ იქნას პოტენციურ რევოლუციონერად, რომელიც კაპიტალისტურ კლასს ფუნქციას დაუკარგავს?

თუმცა, ევროპელი მუშების პოლიტიკური ტრადიცია რამოდენიმე ევროპულ ქვეყანაში მაინც, ამერიკაში, სადაც ის ოდესღაც ასევე არსებობდა, ის დასუსტებულია.

მაგრამ, პოლიტიკური ტრადიციის ბუნდოვანი ცნების გარდა, პასუხი თქვენს შეკითხვაზე სხვა შეკითხვაზეცაა დამოკიდებულია, სახელდობრ, მიაღწევს თუ არა წარმატებას ევროპაში ის ტენდენციები, რომლებიც ამერიკაში გახდნენ დომინანტურნი, ისე რომ, ყველა საპირისპირო ტენდენცია, დაფუძნებული ევროპული მუშათა კლასის პოლიტიკურ ტრადიციაზე გაქრეს. ეს იმაზეა დამოკიდებული, თუ როდის დაიწყება აქტივაცია, პოლიტიკური აქტივაცია. თუ ის ამერიკანიზაციის დასასრულს დაიწყება, ჩვენ ალბათ არ შეგვეძლება ევროპაში მუშათა კლასის როგორც ასეთის რევოლუციონერულ როლზე საუბარი. თუ ის დაიწყება სიტუაციაში, რომელშიც ეს ტენდენცია ჯერ კიდევ არ იქნება დომინანტი, რომელშიც ევროპული კაპიტალიზმის განვითარების საფეხურები, როგორც ახლა, ნათლად განსხვავებული იქნება ამერიკული კაპიტალიზმის განვითარების საფეხურებისგან, მაშინ შანსები უფრო დიდია. გაყვება თუ არა ევროპული ეკონომია, ევროპული კაპიტალისტური ეკონომია მისი ამერიკული ორეულის ტენდენციებს სრულად? კიდევ უფრო შეაღწევს თუ არა ამერიკული ეკონომიკა ევროპაში თუ მას შეაჩერებენ?

• კაპიტალისტური სისტემის კრიზისის შესახებ თქვით, რომ მისი არსებობა უნდა გვინდოდეს და თან მისი გვეშინოდეს – გვეშინოდეს, რადგან მან შეიძლება მუშებში ფაშიზმის მობილიზება გამოიწვიოს. ვფიქრობ, რომ მეორე ვარიანტი ვერ მოხდება, რადგან 1933 წლის ფაშისტური მობილიზაცია დაკავშირებული იყო საზოგადოებასთან, რომელიც ისეთი ჰომოგენური არ ყოფილა, როგორიც დღევანდელი, მაგრამ უფრო მეტად იყო წარსულის გავლენის ქვეშ. მეორე მხრივ, კაპიტალიზმის უახლესი განვითარება, განსაკუთრებით კეინსიანური პოლიტიკის გზით, აჩვენებს, რომ კრიზისის მოლოდინის საფუძველი არ არსებობს, ავტომატიზაციის გათვალისწინებითაც კი. კრიზისის თეორია იმპერიალიზმის კლასიკურ თეორიას ეფუძნება. ეს თეორია და მასზე დაფუძნებული მოლოდინები ეჭვს იწვევს. მაგრამ განა ჩვენი მტრები მასები კი არა, არამედ ინტიტუტები  არ არიან? არ იქნებიან ადამიანური ძალები ჩვენს მხარეს?

პოტენციურად ყველა თქვენს მხარესაა. მაგრამ შეგვიძლია რომ ეს პოტენციალი სინამდვილედ ვაქციოთ? ახალი ფაშიზმი – როცა ის მოვა – ძველი ფაშიზმისგან ძალიან განსხვავებული იქნება. ისტორია თავის თავს ასე იოლად არ იმეორებს. როცა ფაშიზმის აღზევების შესახებ ვსაუბრობ, ვგულისხმობ, რომ მაგალითად, ამერიკასთან დაკავშირებით, არსებული სამოქალაქო და პოლიტიკური თავისუფლებების შეზღუდვის მომხრეების ძალა ისე გაიზრდება, რომ კონგრესს ძალიან ეფექტური რეპრესიული კანონმდებლობის მიღება შეეძლება… ანუ, აუცილებელი არაა, რომ მასობრივი საფუძველი იმ ადამიანთა მასებისგან შედგებოდეს, რომლებიც ქუჩაში ხალხს სცემენ, ეს ასევე შეიძლება ნიშნავდეს, რომ მასების მზარდ ტენდენციას, მხარი დაუჭირონ დემოკრატიაში ჯერ კიდევ დარჩენილი ჰორიზონტის შეზღუდვას, რაც წინააღმდეგობის მოძრაობას თანდათან დაასუსტებს. ასეთი პესიზმის გამო მსაყვედურობენ. მაგრამ აუცილებლად უნდა ვთქვა, რომ თქვენი მოსმენის შემდეგ თავს უპასუხიმგებლო ოპტიმისტივით ვგრძნობ, რომელმაც დიდი ხანია რეალობის შეგრძნება დაკარგა. ყველაზე კარგ კაპიტალისტურ სისტემაზეც კი ვერ ვიფიქრებ იმას, რომ ის მარადიული იქნება. თქვენი ავტომატიზაციის ფაქტორთან დაკავშირებული ეჭვი სწორი მაშინ იქნება, თუ ავტომატიზაციას სხვა სოციალური ტენდენციებისგან განაცალკევებთ, რომლებიც მისგან რევოლუციურ ძალას ქმნიან, მაგალითად: პირველი, ცნობიერების განმანათლებლობა; მეორე, განათელება, განსაკუთრევით „ახალი მუშათა კლასისა“; მესამე, ფსიქოლოგიურ-მორალური დანაწევრება (რაც ისევ ერთ-ერთი მიზეზია, რის გამოც ვფიქრობ, რომ მორალი დიდი ხანია, რაც უბრალოდ იდეოლოგია აღარაა), და მეოთხე, თემა, რომელიც საერთოდ არ განგვიხილავს ამაღამ, ფაქტი, რომ ასევე არსებობს მეორე სამყარო, საბჭოთა ბლოკი, რომელიც კაპიტალიზმთან ყველაზე მძაფრ ეკონომიკურ შეჯიბრში ჩართვება. ეს ძალები მხედველობაში უნდა მივიღოთ.

• არ უნდა ვეცადოთ არსებული წესრიგის უარყოფის დეტალურად დაკონკრეტებას? წინააღმდეგ შემთხვევაში, ვართ თუ არა უმცირესობად დარჩენის საფრთხეში, ვინაიდან ამ წესრიგის განადგურებით უმრავლესობა უფრო ბევრს კარგავს? რამდენად ტოლერანტულები უნდა ვიყოთ რეფორმისტებისა და რევიზიონისტების მიმართ? აქვს თუ არა სოციალ დემოკრატიას პოზიტიური ფუნქცია გარდაქმნაში?

რაც შეეხება შეკითხვას კონკრეტული ალტერნატივის შესახებ: ამის ფორმულიერება ბერლინში როგორაა შესაძლებელი არ ვიცი, რადგან ძალიან ცოტა ხანია,  რაც აქ ვარ. ეს შეკითხვა ამერიკაში რომ დაესვათ, ჩემი სტუდენტები და მე ამას ვიტყოდით: უნდა შეიქმნას სახელმწიფო, რომელშიც ვალდებული აღარ იქნები შენი შვილები ვიეტნამში დასახოცად გააგზავნო; უნდა შეიქმნას საზოგადოება, რომელშიც შავკანიანებსა და პუერტო რიკოელებს მეორეხარისხოვანი მოქალაქეებივით აღარ მოექცევიან (ახლა მათ ხშირად საერთოდ არ ექცევიან როგორც მოქალაქეებს) და რომელშიც კარგი განათლება ყველასთვის ხელმისაწვდომი იქნება, და არა მხოლოდ მდიდართა შვილებისათვის. და ასევე შეგვიძლია გამოვყოთ ის ნაბიჯები, რომლებიც ასეთი სახელმწიფოს შესაქმნელად უნდა გადაიდგას. თქვენ ეს შეიძლება მაინც არ მიიჩნიოთ პოზიტიურად. მაგრამ მე ვფიქრობ, რომ ეს რაღაც პოზიტიური, რაღაც სრულიად ალტერნატიულია, განსაკუთრებით მათთვის, რომლებზეც მკვეთრად აისახა ის, რაც ვიეტნამში ხდება.

მე ვფიქრობ, რომ საბჭოთა საზოგადოების განვითარებულ კაპიტალისტურ საზოგადოებასთან გატოლება „განვითარებული ინდუსტრიული საზოგადოების“ სახელის ქვეშ არაადეკვატურია და რომ ეს ცნება ფუნდამენტურ ტენდენციებს სათანადოდ ვერ ასახავს. მიუხედავად ამისა, მე ვხედავ თანამშრომლობას საბჭოთა კავშირსა და შეერთებულ შტატებს შორის, რაც დროებითი რეალპოლიტიკის მიღმა მიდის და როგორც ჩანს პასუხობს მთლიანად არამარქსიანულ თეორიას იმის შესახებ, რომ არსებობს მდიდარ ერთა ინტერესთა ერთობა ღარიბი ერების წინააღდმეგ, ერთობა, რომელიც ძლევს კაპიტალისტურ და სოციალისტურ საზოგადოებას შორის არსებულ განსხვავებას და ორივეს მოიცავს.

სოციალიზმის როგორც ალტერნატივის პრობლემასთან დაკავშირებით ამერიკაში კვლავ და კვლავ გაიგებთ: „თუ თქვენი ალტერნატივა ესაა, მაშინ ჩვენ არ გვსურს მასთან რამე საერთოს ქონა. არსებული საზოგადოების შესახებ რაც  უნდა თქვათ, ეჭვგარეშეა, რომ ჩვენ უფრო უკეთეს სიტუაციაში ვართ, ვიდრე საბჭოთა კავშირი ან სხვა სოციალისტური ქვეყნები.“ შემდეგ რთულია მათ უთხრა, რომ რაც იქ ხდება სოციალიზმი არაა.

ფაქტობრივად, მოსახლეობაში არსებობს დიდი ჯგუფები, რომელთანაც დისკუსიაში შესვლა ამაოა. ამ ხალხთან საუბარი დროისა და ენერგიის ხარჯვაა. ეს არატოლერანტულობასა და აგრესიულობას არ გულისხმობს, არამედ უბრალოდ მათთან საუბრის თავიდან არიდებას. ეს ნამდვილად არაა არატოლერანტულობა, ვინაიდან ვიცით და შეგვიძლია ვიცოდეთ, რომ ეს საუბარი ვერსად მიგვიყვანს.

ენერგიისა და დროის კონცენტრირება იმ სტრატებსა და ჯგუფებზე უნდა მოვახდინოთ, რომელთა შესახებაც შეიძლება ვიმედოვნოთ, რომ ისინი მოისმენენ და რომ მათ მაინც შეეძლებათ ფიქრი. ნამდვილი საგანმანათლებლო საქმიანობა შესაძლებელია. მაგრამ არა თვითნებურად: ამან ინდოქტრინაცია ზედმეტად შორს წაიყვანა.

• რაც შეეხება რევიზიონიზმის წინა შეკითხვაში ხსენებულ განმარტებას: რევიზიონისტები მიიჩნევენ, რომ საზოგადოებაში ცვლილებების მოხდენა არსებული ინსტიტუტების შიგნითაა შესაძლებელი, ხოლო სტუდენტების დიდი ნაწილი ფიქრობს, რომ აუცილებელია ანტი-ინტიტუციური და არასაპარლამენტო ოპოზიციის შექმნა.

აუცილებელია, რომ დავინახოთ საყურადღებო განსხვავებები და გამოვყოთ მნიშვნელოვანი განმასხვებელი ნიშნები. ნება მომეცით რაღაც პირადული ვთქვა. თუ რევიზიონიზმში გერმანიის სოციალ-დემოკრატიულ პარტიას გულისხმობთ, მხოლოდ ის შემიძლია გითხრათ, რომ ჩემი პოლიტიკური განათლების დროიდან, ანუ 1919 წლიდან, მე ამ პარტიას ვეწინააღმდეგები. 1917-დან 1918 წლამდე მე სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრი ვიყავი, როზა ლუქსემბურგისა და კარლ ლიბკნეხტის მკვლელობის შემდეგ წამოვედი და ამის შემდეგ ამ პარტიის პოლიტიკას ყოველთვის ვაკრიტიკებ. არა იმიტომ, რომ პარტიაში მიაჩნდათ, რომ არსებული წესრიგის შიგნით შეძლებდნენ მუშაობას – რადგან ასე ყველანი ვფიქრობთ, ყველა ვიყენებთ არსებული წესრიგის შიგნიდან შეცვლის  უმცირეს შესაძლებლობასაც კი – სოციალ-დემოკრატიულ პარტიას ამ მიზეზის გამო არ ვებრძოდი. მიზეზი უფრო ის იყო, რომ ის რეაქციულ, დესტრუქციულ და რეპრესიულ ძალებთან ალიანსში მოქმედებდა.

1918 წლიდან მოყოლებული ყოველთვის მესმის მემარცხენე ძალების შესახებ სოციალ-დემოკრატიულ პარტიაში, და მე თანდათან ვხედავდი, როგორ მიიწევდნენ ეს მემარცხენე ძალები მარჯვნივ, სანამ მათში არაფერი მემარცხენული აღარ დარჩა. როგორც ხედავთ, მე, როგორც მინიმუმ, მაინცდამაინც არ მჯერა პარტიის შიგნიდან რაიმე რადიკალური მოქმედების იდეისა.

არის თუ არა ყოველი დიდი სოციალური ცვლილება, როგორიცაა სტალინიზმიდან თანამედროვე სიტუაციამდე საბჭოთა კავშირში, იმანენტური სისტემისთვის, და იქნებოდა თუ არა ეს ჭეშმარიტი ამერიკის შემთხვევაში, მაგალითად, ვიეტნამის ომი რომ დასრულებულიყო? არის თუ არა ძალადობის პრობლემა არა მხოლოდ ტაქტიკის, არამედ სტრატეგიისა და ჰუმანისტური პრინციპების პრობლემა? და შესაძლებელია თუ არა ისეთი პროგრესული იდეების დამახინჯება, როგორიც ლენინიზმია?

ჩემს ლექციაში ხაზი გავუსვი, რომ თავდაცვისას და აგრესიისას ძალადობის სხვადასხვა სახე გამოიყენება. მაგალითად, პოლიციელის ძალადობა, რომელიც მკვლელის გადამეტებული ძალაუფლებით აღჭურვას გულისხმობს, ძალიან განსხვავდება, არა მხოლოდ გარეგნულად, არამედ მისი შინაგანი სტრუქტურის, არსის მიხედვითაც, იმ პოლიციელის ძალადობისაგან, რომელიც დემონსტრანტს ხელკეტს ურტყამს. ორივე ძალადობრივი აქტია, მაგრამ მათ სრულიად განსხვავებული ფუნქციები აქვთ.

რაც ამ ცალკეულ შემთხვევაზე ითქმის,  სოციალურად და ისტორიულადაც რელევანტურია. რევოლუციური ტერორის ძალადობა ძალიან განსხვავდება თეთრი ტერორისაგან, ვინაიდან რევოლუციური ტერორი, როგორც ტერორი, გულისხმობს საკუთარივე თავის განადგურებას თავისუფალი საზოგადოების შექმნის პროცესში, რაც თეთრი ტერორის შემთხვევაში ასე არაა. ჩრდილოეთ ვიეტნამის დაცვისას გამოყენებული ტერორი არსობრივად განსხვავდება აგრესიისას გამოყენებული ტერორისაგან.

სხვა საკითხია, თუ როგორ შეიძლება რევოლუციური ტერორის ბოროტებასა და სისასტიკეში გადაზრდის თავიდან აცილება. ნამდვილ რევოლუციაში ამის პრევენციის გზები და საშუალებები ყოველთვის არსებობს. ბოლშევიკური რევოლუციის დასაწყისში არ არსებობდა ბოროტება, სისასტიკე, ტერორი, არაფერი ისეთი, რაც ძალაუფლების სათავეში მყოფთადმი წინააღმდეგობის გაწევას სცილდებოდა. როდესაც რევოლუციისას ამ სახის ტერორი ბოროტებაში, სიასტიკესა და წამებაში გადაიზრდება, მაშინ ჩვენ უკვე რევოლუციის პერვერსიის შესახებ ვსაუბრობთ.

• რამოდენიმე შეკითხვა: პირველი, უნდა გამოვიყენოთ თუ არა ორგანიზაციათა გაერთიანების შესაძლებლობები, რათა მღელვარებისა და ცნობიერების უფრო დაბალ დონეებში გავაღვივება ვცადოთ?

მეორე, წინააღმდეგობის გაწევის უფლებაზე: თქვენს ესსეში ტოლერანტობის შესახებ ეს უფლება ბრჭყალებში ჩასვით, ახლა კი განმარტეთ, როგორც უძველესი პრინციპი. რაზეა ეს უფლება დაფუძნებული? ეს ბუნებრივი კანონის რომანტიული გადმონაშთია თუ თვითდადგენილი უფლება და, თუ ასეა, როგორ უნდა გამოიყენოს წინააღმდეგობის მოძრაობამ უფლება, რომელიც პირველ რიგში უნდა წარმოქმნას?

მესამე, მართალია, რომ ცნობიერების განათლება როგორც დემონსტრაციების, ისე დისკუსიების მეშვეობით უნდა მოხდეს. მაგრამ როგორ შეგვიძლია შეუიარაღებელი წინააღმდეგობის ორგანიზება და აშკარა არაძალადობის მატერიალურად განხორციელება, როცა ბიუროკრატია ამ მცდელობებს ფიზიკური განადგურებით პასუხობს? ჩვენი წინააღმდეგობა ძირითადად იმ არსებული უფლებების დაცვაში გამოიხატება, რომლებიც მუდმივად ირღვევა სახელმწიფოს ძალადობისა და მანიპულაციის მიერ. იქნებ „წინააღმდეგობის გაწევის უფლების“ გამოყენების ნაცვლად, უმჯობესია ვთქვათ, რომ ჩვენ მსხვერპლად ვწირავთ დაბალი რანგის კანონებს კონსტიტუციური კანონის დასაცავად? გარდა ამისა, თეორიული მიზეზები არაძალადობის პრინციპის წინააღმდეგ მის ჰუმანისტურ მიზეზებს ეწინააღმდეგება.

თქვენს შეკითხვებს მხოლოდ მოკლედ შემიძლია ვუპასუხო.

უკანასკნელი წინააღმდეგობრიობა გაუგებრობაზეა დაფუძნებული. მე არ მითქვამს, რომ არაძალადობა უნდა გამოიყენებოდეს ან იქადაგებოდეს როგორც სტრატეგიის პრინციპი. მე არანაირად გამითანაბრებია ჰუმანისტობა და არაძალადობა ერთმანეთთან. პირიქით, მე ვსაუბრობდი სიტუაციების შესახებ, რომლებშიც ძალადობას სწორედ ჰუმანიტარიანიზმის ინტერესი უძღვის წინ.

არსებობს თუ არა სიტუაციები, რომლებშიც რადიკალურ ტრანსფორმაციაზე გამიზნული სამუშაო შეიძლება არსებულ მხარეებში განხორციელდეს? თუ შეკითხვა ამ სახითაა დასმული, მე ვუპასუხებ, დიახ. სინამდვილეში ეს განხორციელებადობის/მიზანშეწონილობის საკითხია. თუ გამოცდილებით იცი, რომ სიტუაციის შენეული შეფასებით, რომ არსებობს ჯგუფები და ლოკალური ორგანიზაციები, რომლებიც არიან გახსნილნი და მოსმენის მსურველნი, მაშინ ასეთ ჯგუფებში რა თქმა უნდა უნდა იმუშავო. მე მხოლოდ ვთქვი, რომ ჩემი გამოცდილებიდან, მთავარი მხარეების შიგნიდან გარდაქმნის შესაძლებლობას ნულად ვაფასებ და ისეთივე პესიმისტი ვარ, როგორც ორმოცი წლის წინ.

რაც შეეხება წინააღმდეგობის გაწევის უფლებას: ამ ესსეში ტოლერანტობის შესახებ, ბრჭყალები გამოყენებული იყო მხოლოდ იმის საჩვენებლად, რომ ეს პოლიტიკური თეორიის ძველი ტერმინია. ამ შეკითხვაში ძალიან საინტერესო საკითხი ჩანს, იმის შესახებ, რომ მათ, ვინც წინააღმდეგობის გაწევის უფლებას თავიანთ სასარგებლოდ იყენებენ, თავად არ განუვითარებიათ პრინციპი, რომლის საფუძველზეც ისინი ეწინააღმდეგებიან პოზიტიურ კანონს. ანუ რომ წინააღმდეგობის გაწევის უფლების მოთხოვნა შედარებითი არაა და რომ მხოლოდ გარკვეული ჯგუფის გარკვეული ინტერესია. მინდა აღვნიშნო, რომ ისტორიულად წინააღმდეგობის გაწევის უფლების დოქტრინის მნიშვნელობა ეს არაა. წინააღმდეგობის გაწევის უფლების დოქტრინა ყოველთვის იმას გულისხმობდა, რომ წინააღმდეგობის გაწევის უფლება უფრო მაღალი კანონის მოთხოვნაა, რომელსაც უნივერსალური ვალიდურობა აქვს და გარკვეული ჯგუფის თვით-განსაზღვრეულ უფლებასა და პრივილეგიას სცდება. და კავშირი წინააღმდეგობის გაწევის უფლებასადა ბუნებრივ კანონს შორის ნამდვილად არსებობს. ახლა იტყვით, რომ ასეთი უნივერსალური უფრო მაღალი კანონი უბრალოდ არ არსებობს. მე მჯერა, რომ ის არსებობს. დღეს მას ბუნებრივ კანონს არ ვუწოდებთ, მაგრამ მე მწამს, რომ თუ ჩვენ დღეს ვიტყვით, რომ ის, რაც სისტემისადმი წინააღმდეგობის გაწევაში გვამართლებს უფრო მეტია, ვიდრე გარკვეული ჯგუფის შედარებითი ინტერესი და მეტია ვიდრე რაღაც, რაც ჩვენ თავად განვსაზღვრეთ, ამის დემონსტრირება შეგვიძლია. თუ ჩვენი მოთხოვნაა კაცობრიობის უფლება მშვიდობისადმი, კაცობრიობის უფლება გაანადგუროს ექსპლუატაცია და ჩაგვრა, ჩვენ ვსაუბრობტ არა ჯგუფის თვით-განსაზღვრული, სპეციალური ინტერესების, არამედ უფრო მეტად და ფაქტობრივად უნივერსალურ უფლებებად დემონსტრირებადი ინტერესების შესახებ. სწორედ ამიტომ შეგვიძლია და უნდა ვუწოდოთ დღეს წინააღმდეგობის გაწევის უფლებას უფრო მეტი, ვიდრე შედარებითი უფლება.

რაც შეეხება იმ თეზისს, რომ სპეციფიურ სიტუაციებში ტოლერანტობა სპეციფიურ მოქმედებებად უნდა გარდაიქმნას. სრულიად ვეთანხმები. საუბარში აღვნიშნე, რომ დიდი ხანია ვართ სიტუაციაში, რომელშიც დისკუსია გარდაიზრდება დემონსტრაციებსა და მოქმედების სხვა ფორმებში. მნიშვნელობა არ აქვს, რამდენად არაძალადობრივი არის ან იქნება ჩვენი დემონსტრაციები, უნდა ველოდეთ, რომ მათ ინსტიტუციური ძალადობით შეხვდებიან. თავს იმით ვერ დავიმშვიდებთ, რომ ჩვენი დემონსტრაცია მშვიდობიანია, რომ მაშასადამე ის ლეგალურია და ცუდი არაფერი მოხდება. ამ გაგებით „აშკარა-მატერიალური (manifest-material)არაძალადობის „ ზოგადი ორგანიზაცია არ არსებობს. ის რაც უნდა ვიწინასწარმეტყველოთ, ისაა, რომ არსებული წესრიგი მის ხელთ არსებულ ინსტიტუციონალურ ძალადობას აამოქმედებს. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ გამოვრიხცოთ, რომ შეგვიძლია და ვალდებულნი ვართ, რომ დღევანდელ სიტუაციში, ვიპოვოთ დემონსტრაციის ის ფორმები, რომლებიც ძალადობასთან კონფრონტაციას თავიდან აცილების საშუალებას მოგვცემს.

– ინგლისურიდან თარგმნა ნუკა ზურაშვილმა