ჩანგი – ინდუსტრიული პოლიტიკა: შეგვიძლია თუ არა გავცდეთ არაპროდუქტიულ კონფრონტაციას?

თარგმანი შეასრულა და განმარტებები დაურთო გოჩა გუნავამ

Industrial Policy: Can We Go Beyond an Unproductive Confrontation?

ინდუსტრიული პოლიტიკა: შეგვიძლია თუ არა გავცდეთ

არაპროდუქტიულ კონფრონტაციას?

 

პლენარული მოხსენება

მსოფლიო ბანკის ყოველწლიური კონფერენცია

განვითარებადი ეკონომიკების შესახებ

სეული, სამხრეთ კორეა

22-24 ივნისი 2009 წ.

ჰა-ჯოონ ჩანგი

Ha-Joon Chang

კემბრიჯის უნივერსიტეტის

ეკონომიკის ფაკულტეტი

 

შესავალი

განვითარებადი ეკონომიკის და საერთოდ ეკონომიკის არც ერთ საკითხს არ გამოუწვევია ისეთი მხურვალე პოლემიკა ეკონომისტებს შორის, რომელიც მოყვა ინდუსტრიული პოლიტიკის საკითხის განხილვას. არა თუ მისი ეფექტურობა და განზოგადებულობა, არამედ მისი დეფინიციაც კი გახდა კამათის საკითხი. მისმა ოპონენტებმა იგი საერთოდ არ-არსებულად, უსარგებლოდ, არაეფექტურად გამოაცხადეს და მრავალჯერ დამარხეს, მაგრამ საკითხი მაინც ჯიუტად არ აპირებდა გაქრობას. სინამდვილეში, საკითხის მნიშვნელობა ბევრად მეტია, ვიდრე უბრალოდ, ადამიანის დაუოკებელი სწრაფვა საკუთარი პრობლემების მაგიური მოგვარებისაკენ, რომლის კვლევა ჩვენი მოხსენების მიზანს წარმოადგენს. ჩანგი

მოცემული სტატიის მიზანი არის ინდუსტრიული პოლიტიკის მომხრეებსა და მოწინააღმდეგეებს შორის არსებული, ჩემი აზრით, არაპროდუქტიული კონფრონტაციის საზღვრებს იქით გახედვა და ამ დებატების განვითარება. თავს ვერ დავდებ, რომ ამ მცდელობისას მიუმხრობელი არბიტრი ვიქნები, რადგან  წარსულში უკვე გავხდი ამ დებატების ერთერთი მხარე. თუმცა, ყველაფერს გავაკეთებ იმისათვის, რომ ვიპოვო მხარეების შეხების საერთო წერტილები და დებატების მასალებიდან ავიღო ყველაფერი ის, რაც შეიძლება თეორიული და პრაქტიკული ხასიათის გაკვეთილად გამოგვადგეს, იმისდა მიუხედავად, თუ დებატების რომელ მხარეს ეკუთვნიან ეს მასალები.

 

დებატები ინდუსტრიული პოლიტიკის შესახებ: კონცეპტუალური საკითხები და მივიწყებული ფაქტები

სანამ ვილაპარაკებდე იმაზე, თუ, ჩემი აზრით, რაში მდგომარეობს ინდუსტრიული პოლიტიკის დებატებიდან მიღებული გაკვეთილები, მინდა მოკლედ მიმოვიხილო უშუალოდ ეს დებატები. მიუხედავად იმისა, რომ თავიდან ვერ ავიცილებ დებატების ზოგიერთი არგუმენტის შეფასებას, ჩემი მიზანი სრულიადაც არ არის ვინმესთვის ქულების ან ნიშნების დაწერა. იგი მხოლოდ ზოგიერთი კონცეფტუალური საკითხისა და მივიწყებული ფაქტების ხაზგასამელად არის საჭირო, რომელიც დაგვეხმარება საკითხის უფრო ფართო, ყოვლისმომცველი და პრაგმატული გადასახედიდან დანახვაში.

სიტყვასიტყვით, რომ ვცადოთ ინდუსტრიული პოლიტიკის  განმარტება, იგი ნიშნავს პოლიტიკას, რომელსაც გავლენა აქვს ინდუსტრიაზე, ისევე, როგორც აგრარულ პოლიტიკას აქვს ზეგავლენა სოფლის მეურნეობაზე და მონეტარულ პოლიტიკას ფულად ფაქტორებზე. მართლაც, ინდუსტრიული პოლიტიკის მრავალი მიმომხილველი დებატების ორივე მხარეს ნამდვილად ეთანხმება და იყენებს ამ განმარტებას (მაგალითებისათვის იხ. Chang1994,გგ.58-61).

თუმცა, როდესაც ვსაუბრობთ „ინდუსტრიულ პოლიტიკაზე“,  მხედველობაში გვაქვს არა საერთოდ პოლიტიკა, რომელიც გავლენას ახდენს ზოგადად ინდუსტრიაზე, არამედ ვგულისხმობთ განსაკუთრებული ტიპის პოლიტიკას, რომელიც გავლენას ახდენს ინდუსტრიის ცალკეულ დარგების განვითარებაზე.  ხშირად იგი ცნობილია, როგორც „შერჩევითი ინდუსტრიული პოლიტიკა“ (“selective industrialpolicy”) ან „მიზნობრივი“ (“targeting”) პოლიტიკა, რომელიც ბაზრის ცვლილებებიდან გამომდინარე, ინდუსტრიის ერთ დარგისათვის მეტი უპირატესობას მინიჭებას (მიზანმიმართულად) ნიშნავს მეორესთან შედარებით (მაგრამ არა ყოველთვის), რათა ამით გააძლიეროს ამა თუ იმ დარგის ეფექტურობა და უზრუნველყოს მისი პროდუქტიულობის ამაღლება.

ინდუსტრიული პოლიტიკა ასეთი გაგებით, როგორც წესი, მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდის იაპონიისა და აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნების (სამხრეთ კორეა, ტაივანი და სინგაპური) ეკონომიკებთან ასოცირდება. თუმცა, ინდუსტრიული პოლიტიკა ასეთი ვიწრო გაგებითაც კი, გამოყენებულია სხვა ქვეყნებთან და დროებთან მიმართებაში, რაზედაც ქვემოთ გვექნება საუბარი. ასეც რომ იყოს, ნება მომეცით, დებატები, მაინც მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდის აღმოსავლეთ აზიური ინდუსტრიული პოლიტიკის მიმოხილვით დავიწყო, რადგან სწორედ მან შექმნა ინდუსტრიული პოლიტიკის შესახებ თანამედროვე აზროვნების ჩარჩოები.

ინდუსტრიული პოლიტიკის შესახებ თანამედროვე დებატები დაიწყო იაპონიის აღმავლობასთან ერთად, 1970-იან წლებში. მიუხედავად იმისა, რომ ინდუსტრიული (შერჩევითი) პოლიტიკა ომისშემდგომი საფრანგეთის ეკონომიკური პოლიტიკის მკვლევარების მიერ შემჩნეულ იქნა ჯერ კიდევ 1960-იან წლებში, იგი მაშინ „ინდიკატიური დაგეგმარების“ (“indicative planning”) ფართო მნიშვნელობით გამოყენების ნაწილად აღიქმებოდა  (Shonfield 1965; Cohen1977). იაპონიის შესახებ დებატების დაწყების შემდეგ, ინდუსტრიულმა პოლიტიკა წინა პლანზე წამოიწია, მაგრამ არა მარტო იმიტომ, რომ იაპონია პირველი ქვეყანა იყო, რომელმაც გამოიყენა ტერმინი ინდუსტრიული პოლიტიკა (sangyoseisaku) რაც შერჩევით ინდუსტრიულ პოლიტიკას (selective industrial policy) ნიშნავდა. 1980-იანი წლების ბოლოს, უკვე ფართოდ გავრცელდა აზრი იმის შესახებ, რომ ძლიერ ინდუსტრიული პოლიტიკას ადგილი ჰქონდა აგრეთვე სამხრეთ კორეაში, ტაივანსა და სინგაპურში (ამ უკანასკნელში განსხვავებული სახით), რომლებიც მანამდე მხოლოდ თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებად იყვნენ მიჩნეულნი.

აღმოსავლეთ აზიის ინდუსტრიული პოლიტიკის შესახებ დებატების დაწყების გარიჟრაჟზე, ზოგიერთი ასეთის არსებობასაც კი უარყოფდა. ისინი  აბსოლუტურად გამორიცხავდნენ ნებისმიერი ფაქტის არსებობას, რაც მათში ღრმად ჩამჯდარ წარმოდგენებს ეწინააღმდეგებოდა.   მაგალითად, თავისუფალი საბაზრო ურთიერთობის ეკონომისტი ბელა ბალასსა (Bela Balassa) 1980-იანი წლების ბოლოს ამტკიცებდა, რომ სახელმწიფოს როლი კორეაში „გემთმშენებლობის განვითარებისა და ფოლადის წარმოების გაზრდასთან ერთად …. იყო თანამედროვე ინფრასტრუქტურის, მდგრადი, მასტიმულირებელი სისტემის შექმნა და ბიუროკრატიის მიერ ექსპორტის ხელშეშლის მაგივრად მისი ხელშეწყობის უზრუნველყოფა“ (Balassa1988,p. S286).თუმცა, ძალიან ხშირად, ეს დამოკიდებულება სპეციალისტების მხრიდან გულწრფელი იყო, რადგან ისინი ვერ ხედავდნენ იმ საშუალებებს, რომლითაც ამ ქვეყნებში ინდუსტრიული პოლიტიკა ტარდებოდა. მაგალითად, ტრეზისე (Trezise) 1983 წელს ამტკიცებდა,  არანაირი „ობიექტური“ საფუძველი არ არსებობდა იმისათვის გვეფიქრა, რომ  იაპონია ინდუსტრიულ პოლიტიკას ატარებდა, რადგან იაპონიის მთავრობის მიერ  ინდუსტრიის განვითარებაზე გამოყოფილი სუბსიდიებისა და სახელმწიფო სესხების მოცულობა მშპ-სთან მიმართებაში „ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების საერთაშორისო ორგანიზაციის“ (OECD – Organization for Economic Cooperation and Development*) საშუალო მაჩვენებელზე დაბლა იყო.

დებატების შემდგომმა განვითარებამ აშკარა გახადა, რომ აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნების ინდუსტრიული პოლიტიკაში უფრო მეტი რესურსი იყო ჩართული ვიდრე სუბსიდიების გამოყოფა ან სავაჭრო პროტექციონიზმია (კერძოდ, ტარიფები, საიმპორტო აკრძალვები, კვოტები, ისეთი საშინაო რეგულაციები, რომლებიც იმპორტის ნაწილობრივი შეზღუდვისაკენ ოყო მიმართული). აღმოსავლეთ აზიის ინდუსტრიული პოლიტიკის ღონისძიებები მოიცავდა:

 

(i)   დამატებითი ინვესტიციების კოორდინაციას (ე.წ. დიდი ბიძგი Big Push*);

(ii) კონკურენტული ინვესტიციების კოორდინაციას ბაზარზე დაშვების პირობების რეგულირებით, „საინვესტიციო კარტელების“ შექმნას და (წამგებიანი დარგების) მოლაპარაკებების საშუალებით შემცირებას;

(iii) მომგებიანი ეკონომიკების უზრუნველყოფას სერვისებით (მაგ. მსხვილმასშტაბიანი სერიული წარმოების ხელშემწყობი ლიცენზირება, განსაკუთრებული ყურადღების გამოჩენა ჩანასახოვანი ინდუსტრიის დარგებისათვის, რომლებიც ექსპორტზე იწყებდნენ მუშაობას, კომპანიების შერწყმისა და მათი პაკეტების შესყიდვებში სახელმწიფოს მედიატორული მონაწილეობა);

(iv) ტექნოლოგიების იმპორტის რეგულირებას(განსაკუთრებული კონტროლის დაწესება მოძველებული ტექნოლოგიების შემოტანაზე, ტექნოლოგიების ლიზენზირების ჰონორარებისათვის ფიქსირებული ფასის დადება);

(v) უცხოური პირდაპირი ინვესტიციების რეგულირებას(ბაზარზე დაშვებასა  და კერძო საკუთრებაზე უფლებების შეზღუდვა, ადგილობრივი პროდუქციის აუცილებელი ჩართვის პირობები წარმოების სფეროში, ტექნოლოგიების გადაცემის პირობები, საექსპორტო პირობები);

(vi) კვალიფიციურ მუშახელზე „ნადირობის“ (“poaching”) საყოველთაო მანკიერი ტრადიციის აღმოფხვრის მიზნით საწარმოებისათვის (სიდიდის მიხედვით) საკუთარი მუშებისათვის ტრენინგების ჩატარების დავალდებულებას;

(vii) სახელმწიფოს საქმიანობას ვენჩორული კაპიტალისტის მსგავსად და მაღალი ტექნოლოგიების კომპანიების გამოჩეკას;

(viii) ექსპორტის ხელშეწყობას (საექსპორტო სუბსიდირება, საექსპორტო სესხებისათვის გარანტიების მიცემა, სახელმწიფო სავაჭრო სააგენტოს მიერ მარკეტინგული დახმარება);

(ix) უცხოეთის ბირჟებზე შესყიდვების განაწილებას მთავრობის მიერ: პრიორიტეტულის საქონლების სიის სათავეში იყო წარმოების საშუალებების იმპორტი (განსაკუთრებით საექსპორტო ინდუსტრიისათვის), ხოლო სიის ბოლოში ფუფუნების საგნების იმპორტი.

აღმოსავლეთ აზიის ინდუსტრიული პოლიტიკის არსებობისა და დეფინიციიის შესახებ დებატებმა ორი მნიშვნელოვანი დებულება შემოგვთავაზა, რომლებიც მუდმივად უნდა გვახსოვდეს, როდესაც შევეცდებით ინდუსტრიული პოლიტიკის შეფასებას ზოგადად.

პირველი, ინდუსტრიული პოლიტიკის სიდიდის განსაზღვრა არ შეიძლება ღონისძიებების რაოდენობრივი მახასიათებლებით, განსაკუთრებით მათი, სადაც ფინანსური ტრანსფერები ფიგურირებენ. როგორც ზემოთ ჩამოთვლილი ღონისძიებებიდან ჩანს, ინდუსტრიული პოლიტიკის მრავალ ღონისძიებაში საერთოდ არ ფიგურირებს რაიმე ფინანსური ტრანზაქცია, სავარაუდო გამონაკლისი შეიძლება იყოს „ბაზრის ზოგადი წონასწორობისათვის“ (general-equilibrium) გვერდის ასავლელი რაიმე ტრანზაქცია. რაოდენობრივი მახასიათებლებით დასკვნების გაკეთების შემთხვევაში, კი შეიძლება ინდუსტრიული პოლიტიკის სიდიდისა და სიღრმის შესახებ გადაჭარბებული წარმოდგენა შეგვექმნას, როგორც დარგობრივ ასევე მაკროეკონომიკურ დონეზე.

მეორე, ჩვენ არ შეგვიძლია ქვეყნის ინდუსტრიული პოლიტიკის გავლენების შეფასება მხოლოდ ინდუსტრიის ცალკეული („მიზნობრივი“) დარგების მიღწევების საფუძველზე (როგორი გაზომვადიც არ უნდა იყვნენ ისინი,ამ დებულების გასამაგრებლად ყველაზე ხშირად ციტირებენ მსოფლიო ბანკის 1993 და ლის (Lee) 1996 განცხადებებს). თუ ჩვენ ინდუსტრიის დარგებს დამოუკიდებლად განვიხილავთ, მოგვიწევს „ზე-დარგობრივი“  (“super-sectoral”) ინდუსტრიული პოლიტიკის ღონისძიებების იგნორირება, რომლებიც შეეხება ისეთ საკითხებს როგორიცაა ურთიერთშევსებადობა (complementaries*), ურთიერთკავშირები (linkages*) დარგებს შორის (externalities*) .1

რა თქმა უნდა, ინდუსტრიული პოლიტიკის კრიტიკოსები სამართლიანად მიუთითებენ, რომ ეკონომიკური განვითარებისა და ინდუსტრიული პოლიტიკის თანაარსებობა ძალიან გავრცელებული მოვლენაა, და რომ ინდუსტრიული ეკონომიკის სწრაფი განვითარება აღმოსავლეთ აზიაში, სრულიადაც არ არის იმის დამადასტურებელი, რომ ერთმა (ინდუსტრიამ) გამოიწვია მეორე (განვითარება). როგორც ისინი აღნიშნავენ, ამ ქვეყნებს მეტი განვითარებისათვის უფრო სწრაფად შეეძლოთ მიეღწიათ თუ არა ინდუსტრიული პოლიტიკის გატარება (Packand Saggi 2006).

ლოგიკურად ეს შესაძლებელია, მაგრამ სინამდვილეში ასეც, რომ ყოფილიყო, მაშინ გამოდის, რომ ამ ქვეყნებს რაღაც, მხოლოდ მათთვის დამახასიათებელი „დამაბალანსებელი ძალები“ უნდა ჰქონოდათ, რომლებსაც   შეეძლოთ ერთი მხრივ გაებათილებინათ ინდუსტრიული პოლიტიკის დამანგრეველი  ეფექტები და მეორე მხრივ კაცობრიობის ისტორიაში ეკონომიკის ყველაზე სწრაფი ზრდის ტემპებისათვის მიეღწიათ (6-7% წლიური ზრდის ტემპი ერთ სულ მოსახლეზე გაანგარიშებით ოთხი ათეული წლის განმავლობაში). ეს თითქმის დაუჯერებელია. ნუთუ ამ სკეპტიკოსებს მართლა სჯერათ, რომ ინდუსტრიული პოლიტიკის გარეშე, ეს „დამაბალანსებელი ძალები“ შეძლებდნენ აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნების ეკონომიკების ზრდას – მაპატიეთ, სანამდე? – 9, 10 და თითქმის 12 პროცენტამდე? როდესაც ისტორიას არ ახსოვს რომელიმე ქვეყანას  მიეღწიოს 7%-ზე მაღალი ზრდის ტემპისათვის უფრო ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, გნებავთ ინდუსტრიული პოლიტიკით თუ მის გარეშე.

ნებისმიერ შემთხვევაში, აქამდე, რაიმე დამაჯერებელი მოსაზრება ამ „დამაბალანსებელი ძალების“ შესახებ, ჯერ არავის შემოუთავაზებია. ყველაზე  გავრცელებული მოსაზრებები კი, რომლებმაც თითქოს კვებავდნენ ამ „ძალებს“ შემდეგია“

  • კულტურა(როგორც მაღალი ფულადი დანაზოგების, მკაცრ სამუშაო ეთიკისა და მაღალი ხარისხის ბიუროკრატიის არსებობის საფუძველი);
  • იაპონიის კოლონიალური მემკვიდრეობა(როგორც მასობრივი განათლების მაღალი დონისა და ფართო ინდუსტრიული ბაზის არსებობის საფუძველი);
  • ცივი ომი(როგორც განსაკუთრებით დიდი უცხოური დახმარებისა და ამერიკის ბაზრის წვდომის საფუძველი);

მაგრამ, არცერთ ამ მოსაზრებას არ წარმოუდგენია მინიმალური ფაქტობრივი მასალაც კი (Chang2007, ch.9, onculture; Chang 2006, on Japanese colonialism and the Cold War).2

Pack და Saggi (2006) უეჭველად მართლები არიან, როდესაც ამბობენ, რომ დანამდვილებით არ შეიძლება იმის თქმა ინდუსტრიული პოლიტიკის გატარებამ ხელი შეწყო თუ ხელი შეუშალა აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნების მიღწევებს, რადგან „შედარებითი ჰიპოტეტიურობა შეუძლებელია არსებობდეს“ (“therelevant counterfactuals are not available”)(გვ.268). ყველა ჰიპოთეზა არ შეიძლება ერთნაირად სიმართლეს ჰგავდეს, ხოლო ის ჰიპოთეზა, რომელიც ინდუსტრიული პოლიტიკის კრიტიკოსებს მოჰყავთ ყველაზე ნაკლებად ჰგავს სიმართლეს. ეს კი გვიბიძგებს იმისაკენ, რათა დავასკვნათ: აღმოსავლეთ აზიაში ნამდვილად ჰქონდა ადგილი ინდუსტრიულ პოლიტიკას.

უფრო მეტიც, რამდენადაც ჩვენ უკვე გავცდით მე-20 საუკუნის გვიანდელი ხანის აღმოსავლეთ აზიურ გამოცდილებას, მაშინ ინდუსტრიული პოლიტიკის შემდგომი გაძლიერების დამადასტურებელი საკმარისად მრავალი მტკიცებულება მოგვეპოვება (ოღონდ ისეთი, რომელსაც კვლავ ვერ „ვამტკიცებთ“) .არსებობს ასეთი მტკიცებულებების სამი პაკეტი:

პირველ რიგში, თუ გავაფართოებთ ჩვენი დაკვირვების არეალს, აღმოვაჩენთ, რომ მე-20 საუკუნის გვიანდელი ხანის ინდუსტრიული პოლიტიკა მხოლოდ აღმოსავლეთ აზიით არ შემოიფარგლებოდა. საფრანგეთის ინდუსტრიული პოლიტიკა ჩვენ უკვე ვახსენეთ, მაგრამ არა მარტო საფრანგეთი, არამედ მრავალი სხვა ევროპული ქვეყანა, როგორიცაა ფინეთი, ნორვეგია და ავსტრიია ამავე პერიოდში  ასევე ატარებდნენ (შერჩევით) ინდუსტრიულ პოლიტიკას, ხანდახან უფრო წარმატებით ვიდრე საფრანგეთი (Katzenstein 1985). იტალიისა და გერმანიის (Emilia-Romagna იტალიაში და ბადენ-ვუტენბერგი გერმანიაში) მხარეების ზოგიერთი ადგილობრივი მთავრობა ასევე ატარებდა ეფექტურ ინდუსტრიულ პოლიტიკას, ხელს უწყობდა რა „ინდუსტრიულ რაიონებს“ პირდაპირი დაკრედიტებით (ადგილობრივი ბანკებით, რომლებიც მეტწილად ადგილობრივ მთავრობებს ეკუთვნოდათ), კვლევითი დახმარებებით და საექსპორტო მარკეტინგული მომსახურებით (PioreandSabel1984).საინტერესოა, რომ ყველა ამ ქვეყანას 1950-იან და 1980-იან წლებს შორის ძალზე მაღალი ზრდის ტემპები ჰქონდათ, მაგრამ იმას ნამდვილად ვერ ვიტყვით, რომ ეს ზრდა მხოლოდ ინდუსტრიული პოლიტიკის დახმარებით იქნა მიღწეული. 3

აღნიშნულ წლებში, როდესაც შეერთებული შტატები თავისუფალი საბაზრო-ეკონომიკის იდეოლოგიის ავანგარდში იყო,  აშშ-ს მთავრობამ წამოიწყო ინდუსტრიული პოლიტიკის უზარმაზარი პროგრამა, რომელიც სახელმწიფოს მიერ თავდაცვითი და ჯანმრთელობის სფეროების კვლევით (R&D) მხარდაჭერას გულისხმობდა. 1950-იან და 1980-იან წლებს შორის, კვლევით საქმიანობაზე (R&D) ამერიკის დანახარჯების 47%-დან 65%-მდე შტატების ფედერალური მთავრობის წილად მოდიოდა, მაშინ როდესაც ეს მაჩვენებელი იაპონიასა და კორეაში 20%-მდე ხოლო ევროპაში 30% იყო.  (MoweryandRosenberg1993,p.41,table2.3).4 ინდუსტრიის მრავალი დარგი, სადაც ამერიკის ტექნოლოგიური უპირატესობა ჯერ კიდევ უკიდურესად დიდია, ვერ განვითარდებოდა, ან საერთოდ ვერ შეიქმნებოდა თუ არა კვლევების (R&D) სახელმწიფო დაფინანსება ისეთ სფეროების მიმართ როგორიცაა: – თვითმფრინავმშენებლობა, კომპიუტერებისა და  მიკროჩიპების წარმოება, ინტერნეტი და გენური ინჟინერია.

მეორე, თუ გავაგრძელებთ უკანსვლას დროში, აღმოვაჩენთ, რომ წარმატებული ინდუსტრიული პოლიტიკის მაგალითი ბევრად მეტია. დღევანდელი მდიდარი ქვეყნების შესახებ გავრცელებული მითების საპირისპოროს ამბობს ამ ქვეყნების მე-19 საუკუნისა და მე-20 საუკუნის დასაწყისის პოლიტიკა, რომელიც დროის ხანგრძლივი მონაკვეთის განმავლობაში პროტექციონიზმის მნიშვნელოვან დოზას შეიცავდა, გარდა ნიდერლანდებისა (I მსოფლიო ომის წინ) და შვეიცარიისა(იხ. ცხრილი 1; დეტალებისათვის იხილეთ Bairoch1993 და Chang 2002). მიუხედავად იმისა, რომ ეს ტარიფები არ არის სისტემურად ისე დახარისხებული, როგორც მე-20 საუკუნეში ხდებოდა, ისინი ერთმნიშვნელოვნად წარმოადგენენ (შერჩევითი) ინდუსტრიული პოლიტიკის ნაწილს რამდენადაც მათი განსხვავება დარგების მიხედვით შეგნებულად არის გაკეთებული. ტარიფების პროტექციონიზმის გარდა, მრავალი ეს ქვეყანა სუბსიდიებს გამოყოფდა მიზნობრივი (targeted) ინდუსტრიებისა და ახალი კომპანიებისათვის, ხოლო რისკიანი პროექტების შემთხვევაში ერთობლივ საწარმოებს ქმნიდა  სახელმწიფოს მონაწილეობით; არეგულირებდა პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებს და ინდუსტრიული პოლიტიკის მრავალ სხვა ღონისძიებას მიმართავდა დროის ამ მონაკვეთში.

 

ცხრილი 1. განვითარებული ქვეყნების საშუალო სატარიფო მაჩვენებლები განვითარების ადრეულ სტადიაზე

(საშუალო შეწონილი; პროცენტული მნიშვნელობა)1

18202 18752 1913 1925 1931 1950
ავსტრია3

R

15-20

18

16

24

18

ბელგია4

6-8

9-10

9

15

14

11

კანადა

5

15

n.a.

23

28

17

დანია 25-35 15-20

14

10

n.a.

3

საფრანგეთი R (20)5 12-15

20

21

30

18

გერმანია6 8-12 4-6

13

20

21

26

იტალია

n.a.

8-10

18

22

46

25

იაპონიაn7

R

5

30

n.a.

n.a.

n.a.

ნიდერლანდები4

6-8

3-5

4

6

n.a.

11

რუსეთი

R

15-20

84

R

R

R

ესპანეთი

R

15-20

41

41

63

n.a.

 შვედეთი

R

3-5

20

16

21

9

შვეიცარია        8-12 4-6

9

14

19

n.a.

წყარო: Chang (2002),გვ.17,ცხრილი 2.1, ძირითადად ეყრდნობა Bairoch (1993), გვ. 40, ცხრილი 3.3, კანადის გარდა, Taylor (1948), გგ. 102-8 დაგვ. 398.

 

შენიშვნები:

R= იმდენად მრავალრიცხოვანი და მნიშვნელოვანი შეზღუდვები არსებობდნენ, რომ საშუალო ტარიფების გამოთვლა ყოველგვარ აზრს მოკლებულია

1. მსოფლიო ბანკი (1991, გვ. 97, ცხრილი 5.2) როცა იგივე ცხრილს იძლევა, ნაწილობრივ ეყრდნობა Bairoch-ს. თუმცა, მსოფლიო ბანკის ციფრები, მიუხედავად იმისა, რომ უმეტესად Bairoch-ის ციფრების მსგავსია, საშუალოშეწონილები არ არიან, რაც Bairoch-ის საშუალოშეწონილ ციფრებს უპირატეს მნიშვნელობას ანიჭებს მსოფლიო ბანკის ციფრებთან არა საშუალოშეწონილ ციფრებთან შედარებით.

2. ესენი ძალზე მიახლოებითი ტარიფებია და საშუალო და არა აბსოლუტური ტარიფების ლუფტს ასახავს.

3. ავსტრო-უნგრეთი 1925 წლამდე

4. 1820 წელს ბელგია გაერთიანდა ნიდერლანდებთან

5.Nye-ს (1991) შეფასების თანახმად, ტარიფის საშუალო მაჩვენებელი, რომელიც გაზომილ იქნა საბაჟო შემოსავლებით პროცენტებში საქონლის საიმპორტო ღირებულებიდან, საფრანგეთში 1821-5 წწ შეადგენად 20.3% ბრიტანეთის 53.1%-თან შედარებით, ეს უკანასკნელი კი Bairoch-ის მიერ დადგენილი 45-55%-იანი ლუფტის ქვეყნების რიგს მიეკუთვნება.

6. 1820 წლის ციფრები მხოლოდ პრუსიას ეხება

7. 1911 წლამდე, იაპონია, აშშ-სა და ევროპის ქვეყნების მიერ თავსმოხვეული დისკრიმინაციული მტელი რიგი ხელშეკრულებების საფუძვლებზე, იძულებული იყო შეენარჩუნებინა დაბალი (5%-მდე) ტარიფები. მსოფლიო ბანკის (იხ. შენიშვნა 1 ზემოთ) მონაცემებით იაპონიის არა შეწონილი საშუალო ტარიფის მაჩვენებელი ყველა საქონელზე (არა მხოლოდ სამრეწველო საქონელზე) 1925, 1930, 1950 წლებში შესაბამისად იყო 13%, 19%, და 4%.

საინტერესოა, რომ ბრიტანეთსა და ამერიკას, რომლებიც თავისუფალი ვაჭრობის სამშობლოებად არიან მიჩნეულნი, ისტორიაში ყველაზე მაღალი სატარიფო პროტექციონიზმი ჰქონდათ catch-up-ის პერიოდში(45-55%) (ცხრილი 1). ეს არ იყო უბრალო დამთხვევა. ითვლება, რომ Robert Walpole ბრიტანეთის ე.წ. პირველი პრემიერ-მინისტრი, იყო პირველი ადამიანი, რომელმაც პირველმა გაუშვა ჩანასახოვანი ინდუსტრიის (infant industry) ყოვლისმომცველი პროგრამა 1721 წელს (Brisco 1907), რამაც ძლიერი ზეგავლენა იქონია ამერიკის პირველ ფინანსთა მინისტრ ალექსანდრე ჰამილტონზე, რომელმაც პირველმა განავითარა ჩანასახოვანი ინდუსტრიის (infant industry) პროტექციის თეორია (Hamilton1791). გერმანიისა და შვეციის მიზნობრივი პროტექციონიზმი საკუთარი ახლად დაბადებული მძიმე ინდუსტრიების მიმართ მე-19 საუკუნის ბოლოსა და მე-20 საუკუნის დასაწყისში საყოველთაოდ არის ცნობილი, მაგრამ ბელგიაც კი, რომელიც ცნობილია თავისი არაპროტექციული ეკონომიკით, ასვე ახორციელებდა მიზნობრივ პროტექციას. მე-19 საუკუნის შუა წლებში, როდესაც ქვეყნის საშუალო ინდუსტრიული ტარიფი დაახლოებით 10% იყო, ტექსტილის ინდუსტრიის ტარიფი 30-60% და რკინის ინდუსტრიის 85% იყო (MilwardდაSaul,1977გვ.174). და ბოლოს, 1870-1913 წლებში, ბელგიის ტარიფებსა და ეკონომიკის ზრდის ტემპებს შორის პოზიტიური კავშირის დამადასტურებელი მტკიცებულებაც კი არსებობს  (O’Rourke 2000;Vamvakidis 2002; Clemens andWilliams 2004).5

მესამე, განვითარებადი ქვეყნების ხანგრძლივი ისტორიული გამოცდილება არანაკლებ მასალას გვაწვდის საფიქრალად. მეინსტრიმული კონსესუსის არსი, რომელიც ამ ქვეყნების კვლევების შედეგებიდან გამომდინარეობს და  რომელიც ქვეყნის „გახნილობის“ (“openness”) ხარისხსა (სხვადასხვანაირად გაზომილი) და ეკონომიკურ ზრდას შორის განივი კვეთის  უარყოფით შესაბამისობას(negative cross-section correlation) აფიქსირებს, მდგომარეობს იმაში, რომ 1960-იანი წლების შემდეგ განვითარებად ქვეყნების ეკონომიკებში ადგილი არ ჰქონია ინდუსტრიულ პოლიტიკას. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ჩვენ,  განივი-კვეთის ეკონომეტრული

სწვლების (cross-section econometricstudies) კრიტიკის სრულ იგნორირებას მოვახდენთ (RodriguezდაRodrik2000;Chang2005) და ასეთ დასკვნას დავეთანხმებით, მაინც ხაზი უნდა გავუსვათ იმ გარემოებას, რომ მტკიცებულებათა დროითი მონაცვლეობა (time-seriesevidence) სრულიად განსხვავებულ ისტორიას მოგვიყვება.

1870-იან წლებამდე, დღევანდელი განვითარებადი ქვეყნების უმეტესობა  თავისუფალი სავაჭრო ურთიერთობების გამტარებელი იყო ეკონომიკაში, რაც გამოწვეული იყო მათი კოლონიალური მდგომარეობით ან ე. წ. „არათანაბარი ხელშეკრულებების“ შემზღუდავი პირობებით, რომლებიც მათ სატარიფო ავტონომიას ართმევდა და აიძულებდა დაბალი, უნიფიცირებული სავაჭრო ტარიფების შემოღებას (3-5%-ის ფარგლებში). ამიტომ, მათი ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებელი ამ პერიოდში ძალიან ცუდი იყო (იხ. ცხრილი 2). საინტერესო ფაქტია, რომ როდესაც ლათინური ამერიკის ქვეყნებმა 1870-იან და 1880-იან წლებში მიიღეს სატარიფო ავტონომია, მათი შემოსავლების ზრდის ტემპი ერთ სულ მოსახლეზე   0,1%-დან 1820-70 წლებში 1,8%-მდე გაიზარდა 1870-1913 წწ და მსოფლიოს ყველაზე მზარდი ორი ეკონომიკიდან ერთერთი შეადგინა. (იხ. ცხრილი 2) 6

ცხრილი 2.

 

ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლები მთავარი რეგიონების მიხედვით იმპერიალისტური და პოსტიმპერიალისტური ეპოქების განმავლობაში (1820-1950 წწ)

(მშთ-ს წლიური ზრდის მაჩვენებლები %-ში)

 

 

Regions 1820-70 1870-1913 1913-50 1950-73
დასავლეთ  ევროპა 0.95 1.32 0.76 4.08
დასავლეთის  განაყოფები* hoots* 1.42 1.81 1.55 2.44
იაპონია 0.19 1.48 0.89 8.05
აზია იაპონიის გარეშე -0.11 0.38 -0.02 2.92
ლათინური ამერიკა 0.10 1.81 1.42 2.52
აღმოსავლეთ ევროპა და ყოფილი

საბჭოთა კავშირი0.641.151.503.49აფრიკა0.120.641.022.07მსოფლიო0.531.300.912.93

*ავსტრალია, კანადა, ახალი ზელანდია, და აშშ

 

წყარო: Maddison (2001), p. 126, table 3-1a.

განვითრებადი ქვეყნების ეკონომიკების ზრდის ტემპების მაჩვენებლები ე.წ. „ძველი ცუდი დროის“ (“bad old days”) პერიოდის განმავლობაში, როდესაც ისინი ატარებდნენ „იმპორტის ჩასანაცვლებელ ინდუსტრიალიზაციას“ (ISI (import-substitution industrialisation) ბევრად გაუმჯობესდა ადრინდელ დროსთან შედარებით, მაგრამ უფრო საინტერესო ის არის, რომ 1980-იანი წლებში ისევ დაეცა, როგორც კი მათ დაიწყეს საკუთარი ინდუსტრიული განვითარების შეზღუდვა. 1960-80-იან წლებში, განვითარებად ქვეყნებში, შემოსავლები ერთ სულ მოსახლეზე წელიწადში 3%-მდე გაიზარდა  (WorldBank1980,p.99,TableSA.1). მომდევნო 20 წლის განმავლობაში კი, როდესაც ამ ქვეყნებმა მოახდინეს ლიბერალიზაცია და ფართოდ გააღეს საკუთარი ეკონომიკის კარები, ეს მაჩვენებლები განახევრდა და 1,7% შეადგინა (დათვლილია მსოფლიო ბანკის 2002 წლის მონაცემებიდან). ეკონომიკის ზრდის ტემპების შენელება ასევე შეეხო ლათინური ამერიკისა და აფრიკის სუბ-საჰარულ რეგიონებს, რომლებიც ამ პერიოდში თავისუფალ საბაზრო-ურთიერთობების პოლიტიკის ყველაზე ერთგული გამტარებლები გახდნენ. ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავლების ზრდის მაჩვენებლები ამ რეგიონებში 3,1% და 1,6%-დან 1960-80-იან წლებში (WorldBank1980, p.99,TableSA.1), შემცირდა 0,5% და -0,3%-მდე 1980-2004 წწ (გათვლები გაკეთებულია მსოფლიო ბანკისა და „გაეროს განვითარების პროგრამის“ (UNDP) მონაცემთა ბაზებიდან).

მტკიცებულებათა ზემოთ მოყვანილი პაკეტი, ისევე როგორც აღმოსავლეთ აზიის გამოცდილება, რომელიც უფრო ადრე განვიხილეთ, თავისთავად არაფერს არ ამტკიცებენ. მაგრამ მათი ერთობლიობაში განხილვა საკმაოდ რთულ კითხვებს დაუსვამს ინდუსტრიული პოლიტიკის სკეპტიკოსებს. თუ მე-20 საუკუნის გვიანდელ ხანაში, ინდუსტრიული პოლიტიკა მარტო აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებით არ შემოიფარგლებოდა, მაშინ უფრო ძნელი ხდება მისი როლის დაკნინება აღმოსავლეთ აზიაში და მათი წარმატებების მიწერა ამ ქვეყნების რეგიონულ თუ დროითი „დამაბალანსებელი ძალებისათვის“ (“countervailing forces“). ის გარემოება, რომ ქვეყნები, რომლებიც ინდუსტრიულ პოლიტიკას ატარებდნენ და ვერ გამდიდრდნენ და ისინი, რომლებიც ინდუსტრიული პოლიტიკას არ ატარებდნენ, მაგრამ მაინც გამდიდრდნენ, საინტერესო კითხვას აჩენს იმის შესახებ, თუ რამდენად არის აუცილებელი, მაგრამ არა საკმარისი, კარგი ინდუსტრიული პოლიტიკა ეკონომიკური განვითარების მისაღწევად. თუ ამ ფაქტების ნუსხას ერთობლივად განვიხილავთ, უეჭველად გაგვიჩნდება კითხვა: თუ ინდუსტრიული პოლიტიკა ასეთი ცუდია, როგორ ავხსნათ ის გარემოება, რომ ყველა ეპოქაში სწრაფი ეკონომიკური წარმატების მიღწევა მხოლოდ იმ ქვეყნებში ხდებოდა, სადაც მთავრობა მკაცრ ინდუსტრიულ პოლიტიკას ახორციელებდა, როგორც ამას ადგილი ჰქონდა მე-18 და მე-19 საუკუნეების შუა წლების ბრიტანეთში,  მე-19 საუკუნის ბოლოსა და მე-20 საუკუნის დასაწყისის ამერიკაში, გერმანიასა და შვედეთში, მე-20 საუკუნის შუა წლების აღმოსავლეთ აზიაში, საფრანგეთში, ფინეთში, ნორვეგიასა და ავსტრიაში და  დღევანდელ ჩინეთში.

მიხედავად იმისა, რომ ჩემი აზრით მტკიცებულებათა წონადობა მთლიანობაში ინდუსტრიული პოლიტიკის სასარგებლოდაა (ოღონდ ჭკვიანურად-გატარებული), ჩვენ არ გვჭირდება არც მისი დამსახურების რაიმე აბსოლუტური ‘’მამტკიცებელი“ და არც მოვლენათა ფორსირების გზები. რამდენადაც უკვე შევთანხმდით იმაზე, რომ ინდუსტრიული პოლიტიკის წარმატების შანსები უმნიშვნელოზე ბევრად მეტია, უკეთესი იქნება დებატები გავაგრძელოთ იმის შესახებ თუ როგორ გავხადოთ იგი უკეთესი. ამიტომ, სტატიის დარჩენილი ნაწილი მინდა დავუთმო იმ გაკვეთილების განხილვას, რომლებიც მიმაჩნია, რომ უკვე ვისწავლეთ (ან თუნდაც უნდა გვესწავლა) ინდუსტრიული პოლიტიკის რეალური გამოცდილების შესახებ თეორიული დებატებიდან და შემოგთავაზოთ საკითხის განვითარების ჩემეული ხედვა როგორც თეორიული ისე პრაგმატული პოლიტიკის თვალსაზრისით.

 

რა ვისწავლეთ?: დებატებიდან და  გამოცდილებებიდან მიღებული გაკვეთილები

ამ თავში, გაგაცნობთ რა ინდუსტრიული პოლიტიკის დებატების შესწავლის საფუძველზე მიღებულ გაკვეთილებს და ასევე იმას, რაც მე შევიძინე აქედან, განვიხილავ საკითხებს ინდუსტრიული პოლიტიკის უკეთესად მუშაობის შესახებ. რისთვისაც მინდა შემდეგი მონათესავე საკითხების განხილვა:

(i)                 მიზნობრიობა (targeting);

(ii)               რამდენად შეუძლია სახელმწიფოს „აჯობოსბაზარს“ “beat the market”;

(iii)             პოლიტიკური ეკონომიკა;

(iv)              ბიუროკრატიული შესაძლებლობები;

(v)               პროდუქტიულობის გაზომვითი ღონისძიებები; (performance measurement);

(vi)              ექსპორტი;

(vii)            გლობალური გარემოს ცვლილება.

 

სანამ გავაგრძელებდე, მინდა ხაზი გავუსვა, რომ მიუხედავად განსახილველი საკითხების ფართო სპექტრისა, მასში მაინც არის გამოტოვებული ინდუსტრიული პოლიტიკის შესახებ დებატების ძირითადი საკითხები, რაც მოცემული ნაშრომის ფორმატის შეზღუდულობით არის გამოწვეული, მხედველობაში მაქვს  გამოწვევები, რომლებიც პროდუქტიული დარგების შექმნისა და ფასების ცვალობადობის თანმხლები პრობლემებით არის გამოწვეული. (ამ საკითხების შესახებ იხ. Lin და Chang2009; Dosi,Cimoli and Stiglitz(eds.)2009).

 

მიზნობრიობის შესახებ – შერჩევითი მიზნობრიობა ზოგადი ინდუსტრიული პოლიტიკის წინააღმდეგ

ინდუსტრიული პოლიტიკის შესახებ მინიმუმ ოცდაათწლიანი ინტენსიური დებატების შემდეგ, მხოლოდ რამდენიმე ადამიანი თუ უარყოფს, რომ არსებობენ ცალკეული გარემოებები, როდესაც სახელმწიფოს ჩარევა ინდუსტრიულ განვითარებაში გამართლებულია. თუმცა, მრავალი ამტკიცებს, რომ ინდუსტრიული პოლიტიკა უფრო ზოგადი (ან „ფუნქციონალური“  “functional”), უნდა იყოს ვიდრე „შერჩევითი“ (“selective”) ან („დარგობრივი““sectoral”) ხასიათის. ისინი ამტკიცებენ, რომ სახელმწიფომ და არა ბაზარმა კონცენტრაცია უნდა მოახდინოს უფრო ისეთი საქმეების შესრულებაზე როგორიცაა განათლება, მეცნიერული კვლევა და ინფრასტრუქტურა რაც თანაბარ სარგებელს აძლევს  იდუსტრიის ყველა დარგს, ვიდრე ეცადოს „გამოავლინოს გამარჯვებულები“ (“pick winners”) რომელიღაც დარგებისათვის ან ფირმებისათვის (ამის შესახებ მოგვიანებით) უპირატესობის მინიჭების გზით. სხვანაირად, რომ ვთქვათ, ისინი იწუნებენ ინდუსტრიულ პოლიტიკას ჩვეულებრივი გაგებით, მაშინ როდესაც არ იწუნებენ ბაზრის მიერ ინდუსტრიული განვითარებაში დაშვებული შეცდომების გამოსწორების იდეას სახელმწიფოს მხრიდან.

ასეთი თვალსაზრისის პირველი პრობლემა ის გახლავთ, რომ შეუძლებელია მკვეთრი ხაზის გავლება შერჩევით და ზოგად ინდუსტრიულ პოლიტიკებს შორის. ნებისმიერი პოლიტიკის სასარგებლოდ მიღებული გადაწყვეტილება მსოფლიოს შეზღუდული რესურსების პირობებში, რამდენად „ზოგადად“ არ უნდა გამოიყურებოდეს იგი, მაინც არათანაბარ პირობებში აყენებს სახელმწიფოს მიერ განსახორციელებელ ღონისძიებებს. ეს მოსაზრება უფრო ნათელი გახდება თუ მას განვიხილავთ მეცნიერულ  კვლევებთან (R&D) მიმართებაში – როდესაც სახელმწიფო გამოყოფს სუბსიდიებს კვლევისა და განვითარებისათვის (R&D) ყველას ესმის, რომ იგი უპირატესად მიმართულია მეცნიერებატევად და მაღალი ტექნოლოგიების დარგების განვითარებისათვის, მაგრამ მას ასევე შეხება აქვს ინფრასტრუქტურასა და განათლებასთან, ყოველ შემთხვევაში, მათ ყველაზე განვითარებულ ნაწილთან. ჩვენ ვაშენებთ არა აბსტრაქტულ ინფრასტრუქტურას, არამედ  რომელიღაც გზას ექსპორტზე ორიენტირებული მებაღეობის რეგიონსა და აეროპორტს შორის ან რკინიგზას ფოლადის მწარმოებელი ქალაქსა და საზღვაო პორტს შორის. იგულისხმება, რომ საავტომობილო გზის ნაცვლად ასეთი რკინიგზის  გაყვანით სახელმწიფო მხარს უჭერს ფოლადის წარმოებას. ისევე როგორც, ჩვენ ზოგადად არ ვამზადებთ ინჟინრებს, არამედ ქიმიური ან ელექტრო დარგის ინჟინრებს. ამიტომ თუ სახელმწიფო მეტ სახსრებს გამოყოფს ელექტრო და არა ქიმიური საინჟინრო ფაკულტეტების დასაფინანსებლად, იგულისხმება, რომ სახელმწიფო მხარს უჭერს ელექტრონულ ინდუსტრიას. ერთადერთი პოლიტიკა, რომელსაც შეიძლება მართლა ზოგადი უწოდო, არის პოლიტიკა განათლებასა და ჯანდაცვაში…ამგვარად, ნათელია, რომ შერჩევითობა და მიზნობრიობა ვირტუალურად ჩართულია ნებისმიერ (ფართოდ-განსაზღვრულ) ინდუსტრიულ ღონისძიებაში. ერთადერთი რეალური განსხვავება მხოლოდ ამ მონაწილეობის დოზებშია.

თუ მიზნობრიობა გარდაუვალია, შეიძლება იკითხოთ: შეგვიძლია ბოლოს და ბოლოს დავასკვნათ, რომ ინდუსტრიული პოლიტიკა მით უფრო კარგია რაც უფრო ნაკლებია მისი მიზნობრიობა? ამის თქმა შეუძლებელია. რაც უფრო მიზნობრივია პოლიტიკა, მით უფრო ადვილია ბენეფიციარების მონიტორინგი, და შესაბამისად, უფრო ნაკლები ფაქტების „დამახინჯების“ მცდელობები. მართლაც, მეინსტრიმული ეკონომისტები სოციალურ პოლიტიკის გატარებისას, ამ მიზეზით,  რეკომენდაციას უწევენ ზუსტ მიზნობრიობას (სოციალურ პოლიტიკაში მიზნობრიობის შესახებ იხ. Mkandawire 2005). რატომ არ განიხილება ასეთი მოსაზრება ინდუსტრიული პოლიტიკასთან მიმართებაში? უეჭველია, რომ მიზნობრიობას თავისი ფასი აქვს. მაგალითად, ფუნდამენტური გაურკვევლობებით სავსე მსოფლიოში, ძალზე ზუსტი მიზნობრიობა ძალიან ცუდი იქნება, რადგან იგი „ყველა კვერცხს ერთ ბუდეში დადებს“. ან, იქნებ მან უფრო ადვილი გახადოს ლობირება (ამის შესახებ მოგვიანებით). ან, თუ პოლიტიკა ზედმეტად მიზნობრივია, ამან შეიძლება ბენეფიციარებს ადვილი იდენტიფიცირების შესაძლებლობა მისცეს, ხოლო მთავრობისათვის საკუთარი ობიექტური პოლიტიკის შესახებ მითის შენარჩუნება რთული გახადოს. და ამის მსგავსი რამეები.

საჭიროა ინდუსტრიული მიზნობრიობის შესახებ დებატების მაღალ  საფეხურზე აყვანა. როდესაც ვაღიარებთ მის პოტენციურ პრობლემებს, უნდა ვაღიაროთ მისი გარდაუვალობაც. უნდა შევეშვათ თავის მოკატუნებას ვითომ არ შეგვიძლია მიზნის დასახვა  (we can “not target”) და ვეცადოთ მივაღწიოთ მიზნების  საუკეთესო დოზით დასახვას, რომელიც შეიძლება განსხვავდებოდეს ქვეყნებისა და დარგების მიხედვით. ჩვენ უნდა შევწყვიტოთ ფიქრი იმის შესახებ, რომ მიზნობრიობასა და წარმატებულ პოლიტიკას შორის არსებობს სწორხაზოვანი,  პოზიტიური ან ნეგატიური  ურთიერთობა – ზოგიერთი მიზნის ნაწილი გარდაუვალია, ხოლო ზოგიერთი შეიძლება სასურველი იყოს, მაგრამ დიდი დოზით შეიძლება კარგი არ აღმოჩნდეს. ალბათ, უნდა ვიხემძღვანელოთ ისეთი ცნებებით როგორიცაა „მიზნობრიობა უნივერსალიზმის შიგნით“, როგორც ეს სოციალური პოლიტიკის შესახებ დებატებშია მიღებული (Skocpol1991,ციტირებულია Mkandawire2005 მიერ,გვ.23), და არა „მიზნობრიობა უნივერსალიზმის წინააღმდეგ“.

 

შეუძლია თუ არა სახელმწიფოს „დარტყმა მიაყენოს ბაზარს“?: უნარი, ინფორმაცია და პერსპექტივა

ჩანასახოვანი ინდუსტრიის პროტექციის წინააღმდეგ ერთ-რთი კლასიკური არგუმენტის (და უფრო ფართოდ ნებისმიერი შერჩევითი ინდუსტრიული პოლიტიკა) არსი მდგომარეობს იმაში, რომ თუ ინდუსტრია ნაღდად ღირებულია, მას კერძო ბიზნესი განავითარებდა(Baldwin 1969). რადგან არსებობს მოცემულობა, რომელიც გულისხმობს, რომ ოფიციალურმა პირებმა ნაკლებად იციან ბიზნესი ვიდრე ბიზნესმენებმა, და რომ მათი გადაწყვეტილებები ბიზნესმენებთან შედარებით გარდაუვლად დაბალი ხარისხისაა. სხვა სიტყვებით, რომ ვთქვათ სახელმწიფოს  არ შეუძლია აჯობოს ბიზნესს.

თუმცა, ისტორიაში მოიპოვება რამდენიმე მაგალითი, როდესაც სახელმწიფო მოხელეების საინვესტიციო გადაწყვეტილებები აშკარად ეწინააღმდეგებოდა საბაზრო სიგნალებს, რომლებიც ხანდახან სახელმწიფო კომპანიებსაც იყენებდნენ როგორც მოძრავ შემადგენლობებს (asvehicles), რათა შეექმნათ ისტორიაში ყველაზე წარმატებული ბიზნესები. იაპონიის საავტომობილო ინდუსტრიის  პროტექციონიზმის, სუბსიდირებისა და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების აკრძალვის ოთხი ათეული წელიწადი მსოფლიო ბაზარზე წარმატების მოპოვებამდე, კორეის შესვლა ფოლადის ბაზარზე სახელმწიფო კომპანიის(POSCO) საშუალებით 1968 წელს (როდესაც ქვეყნის შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე ამერიკასთან შედარებით 5%-ს შეადგენდა), ან ბრაზილიის შესვლა თვითმფრინავმშენებლობის ბაზარზე SOE (EMBRAER) საშუალებით 1969 წელს (როდესაც ქვეყნის შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე ამერიკასთან შედარებით 8%-ს შეადგენდა) ამ მოსაზრების საუკეთესო მაგალითებს წარმოადგენენ. (Chang2002,ch.2;Chang2007,ch.5; Chang 2008).7

ეს მაგალითები ცნობილია როგორც „კაპიტალის ბაზრის ჩავარდნა“ (“capitalmarketfailures”), მაგრამ უფრო გულწრფელი იქნებოდა იმის აღიარება, რომ სახელმწიფოს ხანდახან მართლა შეუძლია აჯობოს ბაზარს. ამის საპირისპიროდ Packდა Saggi(2006) აღიარებენ, რომ ნამდვილად ადგილი აქვს კაპიტალის ბაზრის ჩავარდნას, და ამტკიცებენ, რომ გამოსავალი საბანკო სექტორის განვითარებაშია, „დასაშვებია უცხოელი საფინანსო შუამავლების ქვეყანაში შემოსვლა“ (გვ. 270) რომ  „ინდივიდუალური პროექტების შეფასების თანამედროვე ტექნიკის ცოდნა და მთლიანი საინვესტიციო პორტფელის რისკების მართვა“ უკეთესია ვიდრე ინდუსტრიული პოლიტიკა. თუმცა ასეთი წინადადება დღეს ძალიან ყალბად ჟღერს, რადგან სწორედ ამ „თანამედროვე ტექნიკებმა“ წარმოშვეს კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე დიდი ფინანსური ქაოსი.

მინდა ხაზი გავუსვა, იმ გარემოებას, რომ იმისათვის, რომ დავიცვათ ინდუსტრიული პოლიტიკა საჭირო არ არის იმის მტკიცება, რომ სახელმწიფო მოხელეები უსაზღვროდ განათლებულნი ან კაპიტალისტებზე უფრო ჭკვიანი ხალხია. საქმე იმაშია, რომ სახელმწიფოს მიერ მიღებული მრავალი (და არა ყველა) „ზე“ გადაწყვეტილება გამოწვეული იყო ოფიციალური პირების არა ზეგანათლებულობით ან ბიზნესმენებზე უფრო ჭკვიანური უნარებით, არამედ იმიტომ, რომ მათ შეეძლოთ საგნებისათვის უფრო საზოგადოებრივი და გრძელვადიანი კუთხიდან შეეხედათ, ვიდრე დარგობრივი, მოკლე-ვადიანი პერსპექტივით.

ეს იმიტომ მოხდა, რომ მათ დაინახეს საგნები ეროვნული თვალსაზრისიდან, რომ აღმოსავლეთ აზიური მთავრობების მოხელეებმა შეძლეს აღეკვეთათ საკუთარი ფირმებს შორის ბრძოლა უცხოური ტექნოლოგიების ლიცენზიების მოსაპოვებლად ან შეძლეს ეკონომიკური განვრცობითი ეფექტების გათვალისწინება და ისეთი საქმიანობის წახალისება, როგორიცაა ექსპორტი ტრენინგი, რაც ინდივიდუალური ბიზნესმენის „რაციონალურ“ ხედვას სცილდება. გრძელვადიანი ხედვის გამო იყო, რომ კორეისა და ბრაზილიის სახელმწიფოებმა ჩამოაყალიბეს ისეთი რისკიანი ფირმები როგორიცაა POSCO ან EMBRAER, რომ „რაციონალური“ კერძო სექტორის ფირმებს სათოფეზეც არ უნდოდათ მიკარება.

ინდუსტრიული პოლიტიკის დასაცავად თუ საჭირო არ იქნება  ბიუროკრატების ზეგანათლებულობის მტკიცება, მაშინ ჩვენი დისკუსია თუ როგორ გავაუმჯობესოთ ინდუსტრიული პოლიტიკის ხარისხი, უფრო შინაარსობრივ ხასიათს მიიღებს. ზოგიერთი ბიუროკრატი ნამდვილად კაპიტალისტზე უკეთესი ბიზნესმენი რომ იყოს, ჩვენ შევძლებდით გვესწავლა თუ როგორ გვემართა უკეთესად ინდუსტრიული პოლიტიკა მხოლოდ უბრალო შეკითხვებით იმის შესახებ თუ როგორი ადამიანები არიან ისინი, როგორ იღებენ გადაწყვეტილებებს და როგორ ახორცილებენ შემდეგ მათ – ისეთივე წარმატებით, როგორი წარმატებითაც ჩვენ ვკითხულობთ ცნობილი ბიზნესმენების მიერ ან მათ შესახებ დაწერილ წიგნებს. ბიუროკრატებს, რომ შეძლებოდათ უკეთესი გადაწყვეტილებების მიღება მხოლოდ იმიტომ, რომ მათ მეტი „სისტემური“ პერსპექტივები ჰქონდათ, ჩვენ ალბათ, შვძლებდით კერძო სექტორის

გადაწყვეტილებების გაუმჯობესებას ინდუსტრიული ასოციაციებისა და ეროვნული ბიზნეს ასოციაციების  ჩამოყალიბებით.

ჩვენ ასევე უნდა განვიხილოთ თუ რა არის ის ორგანიზაციული ფორმები, რომლებიც ხელს უწყობენ ბიუროკრატიის გრძელვადიან პერპექტივებზე ორიენტირებულ სისტემურ აზროვნებას.

 

პოლიტიკური ეკონომიკა: ხემძღვანელობა, ბიუროკრატია და ძალაუფლება

სახელმწიფოს, სისტემური მოწესრიგებისა და გრძელვადიანი პერსპექტივების წყალობით, მართალია შეუძლია უფრო სრულყოფილი და ნაყოფიერი გახადოს საბაზრო ეკონომიკის შედეგები, მაგრამ ეს თვისება შეიძლება ჩაითვალოს მხოლოდ ერთერთ საწყის და არა მთვარ პირობად წარმატებული ინდუსტრიული პოლიტიკის გასატარებლად.  დებატებმა ცხადი გახადა ძირეული განსხვავება წარმატებულ  და წარუმატებელ ინდუსტრიულ პოლიტიკებს შორის – წარუმატებელი პოლიტიკის შემთხვევაში სახელმწიფოს შეეძლო დახმარების სუბიექტბისათვის (recipients) თავს მოეხვია მკაცრი  დისციპლინარული წესები. (Toye 1987; Amsden 1989; Chang 1994;Evans1995). რამდენადაც, სახელმწიფოს მიერ გატარებული ინდუსტრიული პოლიტიკა საბაზრო წესრიგის ნაწილობრივ შეკავებას (suspending market discipline) გულისხმობს, მან (სახელმწიფომ) მეტი უნდა იზრუნოს საკუთარი თავის მოწესრიგებულობაზე. თუ კარგი შრომის წახალისებისათვის სახელმწიფო დახმარება ჩაითვლება როგორც „მოწყალება“ და არა როგორც „ავანსად გაცემული“ დახმარება, იგი განვითარების ყოველგვარ სტიმულს დაუკარგავს ამ დახმარების სუბიექტებს.

მრავალი წლის განმავლობაში, პოლიტიკური ეკონომიკის მრავალი კომპლექსური საკითხი გამხდარა დებატების საგანი, ამიტომ ნება მომეცით მეც ჩამოვაყალიბო ჩემი მოსაზრება, რომელიც  ამ საკითხების პოლიტიკური ეკონომიკის სამ სიბრტყეში განხილვას გულისხმობს.  ესენია – პოლიტიკური ლიდერობა, სახელმწიფოს შინაგანი კონტროლის სტრუქტურა და სახელმწიფოს ძალაუფლება დანარჩენ საზოგადოებასთან მიმართებაში.

პირველი, რაც შეეხება უმაღლესი ხელისუფლების ბუნებას. აპრიორი ვერასოდეს ვერ იტყვი რამდენად არის დაინტერესებული ამა თუ იმ ქვეყნის ხელისუფლება ეკონომიკური განვითარებით,  ინდუსტრიული პოლიტიკის საშუალებით თუ მის გარეშე.  იმისათვის, რომ შევაფასოთ ეს თვალსაზრისი, აუცილებელი არ არის უკიდურესობაში გადავვარდეთ და მაღალი რანგის პოლიტიკური ლიდერები მაინცდამაინც „მტაცებლობაში“ დავადანაშაულოთ, რომლებსაც მხოლოდ პირადი გამდიდრება და „განდიდების“ სურვილი ამოძრავებთ (თუმცა ზოგიერთი შეიძლება ასეთიც იყოს). ეს ლიდერები ეკონომიკური განვითარებით დაინტერესებულნიცრომ იყვნენ, სავსებით შესაძლებელია, რომ ამასთან დაკავშირებით მათ „მცდარი“ ხედვა ჰქონდეთ. შეიძლება ისინი უფრო წარსულში იყურებოდნენ ვიდრე მომავალში. მაგალითად: თომას ჯეფერსონი და მისი მიმდევრები ჰამილტონის პოლიტიკის სასტიკი წინააღმდეგნი იყვნენ, რადგან მათ მსხვილი და წვრილი მიწათმფლობელებისაგან (მონების ჩათვლით) შემდგარი საზოგადოების შენარჩუნება უნდოდათ. ან, პოლიტიკური ლიდერები შეიძლება საერთოდ მტრულად იყვნენ განწყობილნი კერძო სექტორის განვითარების მიმართ, რაც დამახასიათებელი იყო 60-იანი და 70-იანი წლების განვითარებადი ქვეყნების ლიდერებისათვის. ან, შეიძლება ისინი ფიქრობდნენ, რომ მხოლოდ კერძო საკუთრების დაცვა და არაფრის კეთება საუკეთესო პოლიტიკაა, რაც დამახასიათებელი იყო მე-19 საუკუნის ლიბერალი პოლიტიკოსებისათვის.

მეორე, პოლიტიკური ლიდერები დაინტრესებულნიც, რომ იყვნენ ინდუსტრიული პოლიტიკის გატარების გზით ეკონომიკის განვითარებით, მაშინ მათ უნდა შეძლონ ამ ხედვის გავრცელება სახელმწიფო აპარატში. მიუხედავად იმისა, რომ თეორიულად, სახელმწიფო იერარქიული ორგანიზაციაა, პრაქტიკულად, ხელისუფლების სათავეში წარმოშობილი სურვილები ყოველთვის როდი აღწევენ იერარქიის ქვედა საფეხურამდე. კიდევ ერთხელ ნუ გადავვარდებით უკიდურესობაში და ნუ დავასკვნით, რომ სახელმწიფო პირები მხოლოდ საკუთარ ინტერესებს ეძიებენ (მაგალითად, საკუთარი ინტერესების მაძიებელი ბიუროკრატია Niskanen-ის მიხედვით). საკუთარი ინტრესების მაძიებელი ბიურაკრიტიის რაღაც რაოდენობა, ბუნებრივია, მუდმივად იარსებებს, მაგრამ საღად მოაზროვნე ბიუროკრატიის მეტი წილი თავგამოდებული და საქმის ერთგული საჯარო მოხელეები არიან. თუმცა, პრობლემები შეიძლება მაინც წარმოიშვას მათ შორის მსოფლმხედველობითი დაპირისპირების გამო (მაგალითად, ბიუროკრატია (ხშირ შემთხვევაში)უფრო კონსერვატიული შეიძლება იყოს ვიდრე პოლიტიკური ხემძღვანელობა); ბიუროკრატიის შიგნით სხვადასხვა ჯგუფებს შორის გავლენის სფეროებისათვის ბრძოლის გამო; „შეზღუდული თვალსაწიერის“ გამო, როდესაც სპეციფიკურ ორგანიზაციებს არა აქვთ განვითარების სურვილი; შინაგანი კოორდინაციის კრახის გამო (ცუდი ორგანიზაციული მოწყობის მიზეზით ან ისეთი ვითარებების წარმოშობის მიზეზით, რომლებიც მთლიანად ანგრევენ არსებულ ორგანიზაციულ სტრუქტურებს) და სხვა მრავალი მიზეზის გამო.

მესამე, იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ხელისუფლების ყველა ეშელონში, უმაღლესი მოხელიდან დაწყებული და ყველაზე დაბალი რანგის კლერკით დამთავრებული, ერთნაირი მიდგომა ექნებათ ინდუსტრიული პოლიტიკის გატარების მიმართ, სახელმწიფოს მაინც დარჩება საზოგადოების დანარჩენი სუბიექტებისათვის საკუთარი პოლიტიკის თავს მოხვევის (impose will) ამოცანა.  ალბათ, ზედმეტია იმის ხაზგასმა, რომ ასეთი ამოცანის შესრულება განსხვავებული იქნება ქვეყნების მიხედვით (ხოლო პრობლემატიკის მიხედვით ერთი ქვეყნის შიგნითაც).  ბევრ განვითარებად ქვეყნებში, შესაძლოა სახელმწფომ ვერ გაატაროს ეს პოლიტიკა, ადამიანური კაპიტალისა და რესურსების ნაკლებობის გამო, განსაკუთრებით მაშინ, როცა სახელმწიფო ცდილობს გავლენა მოახდინოს ინდუსტრიაზე უამრავი მცირე ფირმების საშუალებით, რომელთა მონიტორინგი საკმაოდ ძვირია. იმ შემთხვევაშიც კი, როცა სახელმწიფო აღჭურვილია აღსრულების საკმარისი უნარებით, ზოგიერთი კერძო სექტორის წარმომადგენელი შეეცდება გაანეიტრალოს ან დააზიანოს ეს პოლიტიკა, ლობირებისა და მექრთამეობის საშაულებით. ზოგიერთ ჯგუფს შესაძლოა ჰქონდეს საზოგადოებაზე ისეთი მასშტაბის გავლენა, რომ ლობირებისა და აშკარა კორუფციის გარეშეც, სახელმწიფო აკეთებდეს ამ ჯგუფების ინტერესებში შემავალ პოლიტიკებს. ჩვენი ასეთი ხასიათის მოვლენების მოწმენი გავხდით ისეთი ქვეყნების ფინანსური სექტორებში,  როგორიცაა აშშ და დიდი ბრიტანეთი.

ამგვარად, ძნელი მისახვედრი არ უნდა იყოს, თუ რამხელა პოლიტეკონომიური ხასიათის უფსკრული არსებობს ინდუსტრიული პოლიტიკის მიღებასა და შემდეგ მის გატარებას შორის. თუ მხედველობაში მივიღებთ, იმასაც რომ ბევრი განვითარებადი ქვეყანა (პოლიტიკურად სუსტი და შინაგანად დანაწევრებული) მართულია არასრულყოფილი ლიდერების მიერ, ძნელად  წარმოსადგენია ინდუსტრიული პოლიტიკის გატარება უშეცდომოდ  განვითარებად ქვეყებში, მიუხედავდ იმისა, რამდენადაც „უშეცდომოდ“ არ უნდა გამოიყურებოდეს ეს პოლიტიკა.

თუმცა, ისეც არ უნდა მოვიქცეთ, რომ  „უკეთესი“ „კარგის“ მტრად ვაქციოთ. უამრავმა პოლიტიკურ-ეკონომიკური ხასიათის პრობლემამ არ უნდა გვიბიძგოს მხოლოდ ხელსაყრელი მომენტის ლოდინისაკენ, რომ სანამ ასეთი მომენტი არ დადგება არაფერი გავაკეთოთ.

რეალურ სამყაროში, წარმატებული ქვეყნები ისინი არიან, რომლებმაც  მოახერხეს საკუთარი პოლიტიკურ-ეკონომიკური პრობლემების „საკმარისად კარგი“ (“good enough”) გადაწყვეტა და პოლიტიკური საქმიანობის გაგრძელება და არა ისინი, ვინც უმოქმედოდ სხედან და გამუდმებით მოთქვამენ საკუთარი პოლიტიკური სისტემის არასრულყოფილი ბუნების გამო. რა თქმა უნდა, ადრე თუ გვიან, ეს ქვეყნებიც შეუდგებიან საკუთარი სახელმწიფოს განვითარებას ბიუროკრატიის ხარისხის გაუმჯობესების ჩათვლით (ამის შესახებ მოგვინებით ვილაპარაკებთ), ინტრესთა-ჯგუფების ორგანიზებითა და საკუთარი საზოგადოების ბუნების ცვლილებით (დღევანდელი მდიდარი ქვეყნების ინსტიტუციონალური განვითარების ისტორიის შესახებ იხ. Chang 2002, თავი 3).

რამოდენიმე ასეთმა სახელმწიფომ, მათ შორის წარმატებული „ინდუსტრიული პოლიტიკის გამტარებელმა“, შეძლო დაეძლია საკუთარი პოლიტიკური წინააღმდეგობები და მიაღწია სახელმწიფოს ეფექტურ მართვას ისეთ პირობებში, რომლებიც ასეთი წარმატების არანაირ იმედს არ იძლეოდნენ.  მაგალითად, ნაპოლეონის ჩამოგდებასა და მეორე მსოფლიო ომს შორის საფრანგეთის სახელმწიფო ცნობილი იყო როგორც „ჩაურევლობის პოლიტიკის“ laissez-faire გამტარებელი, არაეფექტური და კონსერვატიული მმართველობით. თუმცა, ასეთი ვითარება აბსოლუტურად შეიცვალა ომის შემდეგ, „გოლიზმის“ (Gaullisme) წარმოშობასთან ერთად, როდესაც შეიქმნა დაგეგმარების კომისია და „ადმინისტრაციის ეროვნლი სკოლა“ – ENA(Ecole Nationaled’Administration), საფრანგეთის ელიტური ბიუროკრატიის სახელგანთქმული სკოლა (Cohen,1977;Kuisel,1981). სხვა მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ პოლიტიკური პარტია „კუომინტანგი“ (Kuomintang) (სახალხო ეროვნული პარტია), რომელიც უახლოეს ისტორიაში ერთ-ერთ ყველაზე კორუმპირებულ პარტიად არის ცნობილი, როდესაც იგი იყო ჩინეთის კონტინენტური ნაწილის მმართველი პარტია, ხოლო რადიკალურად შეიცვალა ჩინეთიდან ტაივანში ემიგრაციის შემდეგ და ძალზე ეფექტურ და სუფთა პარტიად გარდაიქმნა. ასეთი ვითარება მიღწეულ იქნა თანდათანობით, ბიუროკრატიის შიგნით „კომპეტენტურობის კუნძულების“ (“islands of competence”) შექმნის მიზანმიმართული პროცესების საშუალებით და მათთვის უფრო და უფრო მეტი პასუხისმგებლობების გადაბარებით, ამ „კუნძულების“ მიერ ბიუროკრატიის შიგნით მეტი ლეგიტიმაციისა და მეტი სტატუსის მოპოვების კვალდაკვალ, რამაც საბოლოოდ უზრუნველყო ძველი ბიუროკრატიის ჩანაცვლება ახლით (Wade 1990).

ამგვარად, ნაცვლად იმისა, რომ დავუშვათ პოლიტიკური ეკონომიკის პრობლემების არსებობა (როგორც ამას ინდუსტრიული პოლიტიკის მომხრეები აკეთებენ) ან გამივიყენოთ იგი ჩვენი პოლიტიკური უმოქმედობის გასამართლებლად (როგორც ამას ინდუსტრიული პოლიტიკის ოპონენტები აკეთებენ), უმჯობესია, ვიპოვოთ გზები როგორ შევქმნათ თუნდაც არასრულყოფილი, მაგრამ ქმედითი გეგმები პრობლემების გადასაწყვეტად. იმისათვის, რომ წინ წავწიოთ დებატები, აუცილებელია ჯერ უფრო მეტად გასაგები გავხადოთ ისეთი ცნებები, როგორიცაა (i) როგორ შეიძლება შეიქმნას ეფექტური პოლიტიკური ხედვა და გავრცელდეს ისე, რომ საზოგადოების  ჯგუფებსა და ინდივიდებს შთააგონოს შეთანხმებული მოქმედების უპირატესობა; (ii) როგორ უნდა ააშენო სახელმწიფო და საზოგადოება ჯგუფებისაგან, რომლებსაც შესაძლებელია მტრობისა და უნდობლობის ხანგრძლივი ისტორია გააჩნიათ. (iii) როგორ გამოვიმუშავოთ სოციალური პაქტები (შეთანხმებები) და როგორ ავაშენოთ მყარი გაერთიანებები მათ ზურგს უკან. იმისთვის, რომ ჩვენ სრულად ვუპასუხოთ ამ გამოწვევებს, ჩვენ თავი უნდა დავაღწიოთ ტრადიციულ შეზღუდვებს და ამასთან უნდა ვიმუშაოთ, როგორც პრაქტიკოსებთან (მაგალითად, პოლიტიკოსებთან, ჩინოვნიკებთან, ბიზნესმენებთან), ასევე მეცნიერების სხვადასხვა დარგის წარმომადგენლებთან (მაგალითად, პოლიტიკის მეცნიერბთან, სოციოლიგებთან, ანთროპოლოგებთან და კულტოროლეგებთან).

 

ბიუროკრატიული შესაძლებლობები: მნიშვნელობა: მაგრამ არა იმ გაგებით, რომელსაც მიჩვეულნი ვართ

რაც არ უნდა მზად იყოს სახელმწიფო საკუთარი იდეების განსახორციელებლად და რაც არ უნდა „უშეცდომო“ იყოს მისი ხედვა, მისი პოლიტიკა სავარაუდოდ ჩავარდება თუ სახელმწიფოს  პირები, რომლებმაც ის უნდა აღასრულონ უუნაროები აღმოჩნდებიან მის შესასრულებლად. ურთულესი  გადაწყვეტილებების მიღება შეზღუდული ინფორმირებულებისა და ფუნდამენტური გაურკვევლობის პირობებში, ხშირ შემთხვევაში ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკური წნეხის ქვეშ, მოითხოვს ინფორმირებულ და ადეკვატური ცოდნით აღჭურვილ გადაწყვეტილებების მიმღებ ადამიანებს.

ამგვარმა გარემოებამ ადამიანებს მისცა შესაძლებლობა ემტკიცებინათ, რომ  შეზღუდული ბიუროკრატიული შესაძლებლობების ქვეყნებს არ უნდა ეცადათ ისეთი „რთული“ პოლიტიკის გატარება როგორიცაა (შერჩევითი-selective) ინდუსტრიული პოლიტიკა.  სწორედ ამით იყო განპირობებული მსოფლიო ბანკის მიერ (1993) განვითარებადი ქვეყნებისათვის მიცემული რეკომენდაცია ინდუსტრიული პოლიტიკის მოდელად აეღოთ სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნები, სადაც ინდუსტრიული პოლიტიკა საკმაოდ შებოჭილი იყო, რაც ნაწილობრივ დაბალი კვალიფიკაციის მქონე ბიუროკრატიით იყო გამოწვეული.

ზოგადად, მე არ შემიძლია ეჭვს ქვეშ დავაყენო ვარაუდი იმის შესახებ თუ რამდენად საჭიროა ჭკვიანი ბიუროკრატია კარგი პოლიტიკის შესაქმნელად და მის გასატარებლად. მე ასევე, ვეთანხმები მოსაზრებას, რომ ერთ ქვეყანაში შთამბეჭდავი წარმატების მქონე პოლიტიკამ მეორე ქვეყანაში სრული ფიასკო შეიძლება განიცადოს არაკომპეტენტური ბიუროკრატიის წყალობით ისევე როგორც საჭმლის რეცეპტი უმაღლესი კვალიფიკაციის მზარეულის ხელში შეიძლება ხელოვნების ნიმუშად იქცეს, კარგი მზარეულის ხელში კარგ კერძად და სრულ კულინარულ კატასტროფად აქციოს ცუდმა მზარეულმა. მე ასევე ვეთანხმები მოსაზრებას, რომ სირთულეები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან  სირთულის ხარისხით და ამიტომ გასატარებელი პოლიტიკა შერჩეულნი უნდა იყოს ხელისუფლების კომპეტენტურობისა და უნარების შესაბამისად.

სამწუხაროდ, ეს გონიერი მოსაზრებები ხშირად დაყვანილია სატელევიზიო შოუების გამაფრთხილებელი ტიტრების „ნუ ეცდებით გაიმეოროთ სახლში“ (“do not try this at home” – DNTTAH) დონემდე, რომელიც თან ერთვის რთული და საშიშ ტრიუკების ჩვენებას  როგორც გაფრთხილება. ამტკიცებენ, რომ ინდუსტრიული პოლიტიკა იმდენად რთულია, რომ ქვეყნებმა, თუ მათ არა ჰყავთ აღმოსავლეთ აზიური ტიპის მაღალი რანგის ბიუროკრატია, სამუდამოდ ხელი უნდა აიღონ ასეთი პოლიტიკის განხორციელებაზე, ამ ქვეყნებში კი, რა თქმა უნდა, ყველა განვითარებადი ქვეყანა იგულისხმება. დავეთანხმოთ ამ დებულებას?

პირველი, დებულებას „ნუ ეცდებით გაიმეოროთ სახლში“ კრიტიკულად, თუ შევაფასებთ ერთი დანამდვილებით შეიძლება ვთქვათ, რომ ინდუსტრიული პოლიტიკა გამორჩეულად ძნელია.  თუმცა, ვარაუდი გამოთქმულია ყოველგვარი თეორიული არგუმენტაციისა თუ ემპირიული დაკვირვების გარეშე. მაგალითად, მსოფლიო ბანკის ერთ ერთ დასკვნაში ნათქვამია (1993): სახელმწიფოს კურსი, რომელიც ისეთი „ფუნდამეტური“ დებულებების გატარებისაკენაა მიმართული როგორიცაა – ადამიანური კაპიტალი, სოფლისმეურნეობა და მაკროეკონომიკური სტაბილურობა – უფრო ადვილია ვიდრე ინდუსტრიული კურსის  გატარება, მაგრამ არ შეიძლება ასეთი დასკვნის გაკეთება, რადგან, პირველი: სხვადასხვა მთავრობებს სხვადასხვა კომპეტენციები აქვთ სხვადასხვა სფეროების მიმართ – მაგალითად, 1990-იანი წლების იაპონიის მთავრობა ძალიან კომპეტენტური იყო ინდუსტრიულ პოლიტიკაში, მაგრამ მაკროეკონომიკაში ნამდვილი ქაოსი შექმნა. მეორე, პოლიტიკის მოხერხებულობა ნაწილობრივ მის მასშტაბებზეა დამოკიდებული. მაგალითად, მრეწველობის რამოდენიმე დარგის განვითარება შეიძლება უფრო ადვილი იყოს ვიდრე მასიური განათლების პროგრამის ორგანიზება. მესამე, იგი ასევე დამოკიდებულია პოლიტიკაში ჩართული აგენტების (სუბიექტების) რაოდენობაზე. ინვესტიციების განაწილება რამდენიმე მსხვილ კომპანიას შორის ბევრად იოლი შეიძლება აღმოჩნდეს ვიდრე ქვეყნის მასშტაბით სუბსიდირებული სასუქების  განაწილება მილიონობით წვრილ საგლეხო მეურნეობებს შორის, რომლებიც არც კოოპერატივებში არიან გაერთიანებულნი და თანაც მთელს ქვეყანაში არიან მიმოფანტულნი.

მეორე, კიდევ ერთი ვარაუდი, რომელიც შეიძლება „ნუ ეცდებით გაიმეოროთ სახლში“ დებულების უკან იმალებოდეს არის მოსაზრება, რომ ინდუსტრიული პოლიტიკა ეკონომიკის ძალიან რაფინირებულ და დახვეწილ ცოდნას მოითხოვს. ამის საილუსტრაციოდ შეიძლება ერთ დროს მსოფლიო ბანკის კვლევითი დეპარტამენტის ხემძღვანელის და ამჟამად გაერთიანებული სამეფოს „საერთაშორისო განვითარების დეპარტამენტის“ წამყვანი ეკონომისტის ალან ვინთერის (Alan Winters) კომენტარი მოვიყვანოთ – „მეორეხარისხოვანი ეკონომიკის განხორციელებისათვის საჭიროა პირველხარისხოვანი ეკონომისტები, და არა მესამე ან მეოთხე კლასის, როგორც ხდება ხოლმე“  (Winters2003,ციტატა Stiglitz&Charlton2005,გვ.37) მაგრამ არის კი ეს სიმართლე? ყველაზე საინტერესო ამ ამბავში ის არის, რომ აღმოსავლეთ აზიელი ბიუროკრატები, ვისგანაც  ჭკვიანმა ადამიანებმა დააკომპლექტეს კადრები, ნამდვილად არ იყვნენ  „პირველხარისხოვანი ეკონომისტები“ (“first best economists”). მართლაც, მათი უმეტესობა ეკონომისტიც კი არ იყო. იაპონიის ეკონომიკის მმართველები, რომლებმაც ქვეყნის „სასწაული“ შექმნეს განათლებით იურისტები იყვნენ.  1980-იან წლებამდე, ეკონომიკის ის მცირე ცოდნა რომელიც მათ ჰქონდათ, უფრო კარლ მარქსისა და ფრედერიხ ლისტის ცუდი ინტერპრეტაცია იყო ვიდრე ნეოკლასიკური ეკონომიკისა. ტაივანში, ეკონომიკური დარგის ბიუროკრატების უმრავლესობა ინჟინრები და მეცნიერები იყვნენ როგორც ეს დღევანდელ ჩინეთშია. კორეის ეკონომიკური ბიუროკრატიის დიდი ნაწილიც იურისტები იყვნენ 1970-იან წლებამდე,  ხოლო კორეის ქიმიური მრეწველობის HCI (“Heavy/Chemical Industry Drive”- მთარგმნ.) პროგრამის ტვინი 1970-იან წლებში Oh Won-Chul განათლებით ინჟინერი იყო. ორივე, როგორც ტაივანის ასევე კორეის ეკონომიკური აზროვნება, მიუხედავად ოფიციალური არაღიარებისა, 1970-იან წლებამდე იმყოფებოდა კომუნისტური იდეების ზეგავლენის ქვეშ.

მესამე, მრავალი ადამიანი, რომელიც ეთანხმება დებულებას „ნუ ეცდებით გაიმეოროთ სახლში“ დარწმუნებულია, რომ ძალიან ძნელია მაღალი კლასის ბიუროკრატიის შექმნა და რომ აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებს ძალიან გაუმართლათ რადგან ისინი ისტორიულად ერგოთ. თუმცა, მაღალი კლასის ბიუროკრატიის შექმნა მოკლე დროში სავსებით შესაძლებელია, როგორც ეს კორეისა და ტაივანის მაგალითებზე ჩანს, რაც საპირისპირო მტკიცებულებაა პოპულარული მითისა იმის შესახებ, რომ კორეა და ტაივანი ეკონომიკური „სასწაულის“  საწყის ეტაპზე  ფლობდნენ მაღალი კლასის ბიუროკრატიას. სინამდვილეში, 1960-იან წლებამდე, კორეა საკუთარ ბიუროკრატიას ტრენინგების გასავლელად პაკისტანსა და ფილიპინებზე აგზავნიდა. ტაივანსაც, ბიუროკრატიის დაბალი კვალიფიკაციის მსგავსი პრობლემა აწუხებდა 1950-იან და 60-იან წლებში (იხ. ზემოთ).   ამ ქვეყნებმა მაღალი კლასის ბიუროკრატიის ჩამოაყალიბება მხოლოდ იმიტომ შეძლეს, რომ ინვესტიციები განახორციელეს სწავლაში, ორგანიზაციულ სახის რეფორმებში და განავითარეს ანაზღაურების წამახალისებელი და მასტიმულირებელი სისტემები. გარდა ამისა, გავრცელებული პრაქტიკა იყო ასევე „სწავლა მუშაობის პროცესში“ (“learning-by-doing”). აღმოსავლეთ აზიელი ბიუროკრატები კარიერას იწყებდნენ ეფექტურად ფუნქციონირებადი ინდუსტრიული პოლიტიკის პირობებში, რაც განაპირობებდა აუცილებელი უნარ-ჩვევების ძალიან სწრაფ ათვისებას. ამიტომ, არ დაუჯეროთ გაფრთხილებას “ნუ ეცდებით გაიმეოროთ სახლში“ და პირიქით,  „სცადეთ გაიმეოროთ სახლში“ თუ გაგაჩნიათ ამბიცია გახდეთ საუკეთესო სპორტსმენი და გაჩვენონ ტელევიზიით.

და ბოლო, მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვანი დასკვნა: ის ფაქტი, რომ რაღაცა ძნელია, არ იძლევა იმის საფუძველს, რომ რეკომენდაცია არ გაუწიო მას. როდესაც საქმე პიროვნულ განვითარებას ეხება, ჩვენ,  როგორც წესი სხვა უკიდურესობაში ვვარდებით და ახალგაზრდა თაობას მოვუწოდებთ  გახდნენ საუკეთესოზე საუკეთესონი, მათი უმრავლესობა კი სულაც არ ფიქრობს გახდეს პრემიერ მინისტრი ან  ბიზნეს მაგნატი და კონვეირზე მუშაობა ან მაღაზიის გამყიდველობა ურჩევნია. მაშინაც კი, როდესაც საქმე ქვეყნებისათვის რჩევის მიცემას ეხება,  განვითარებად ქვეყნებს რეგულარულად ჩასჩიჩინებენ მიბაძონ უმდიდრესი ქვეყნების მიერ აპრობირებულ „საუკეთესო პრაქტიკისა“ და „გლობალურ სტანდარტების“ მატარებელ ინსტიტუტებს, მაშინ როდესაც მათ უმრავლესობას მიახლოებული წარმოადგენაც კი არა აქვს ამერიკის საპატენტო კანონმდებლობაზე ან ბრიტანულ საბუღალტრო აღრიცხვისა და სკანდინავიური კეთილდღეობის სისტემებზე. მაგრამ, როგორც კი საქმე ინდუსტრიული პოლიტიკას შეეხება, ქვეყნებს მოუწოდებენ სწორება აიღონ დაბალი ნიშნულისაკენ ან საერთოდ თავი დაანებონ რაიმე ნიშნულისადმი სწორებას.  უკეთეს შემთხვევაში, ურჩევენ მიბაძონ სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის და არა აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებს.  მე ორივე ხელით იმ ხალხის მხარესა ვარ, რომლებიც ქვეყნებს აფრთხილებენ თუ რა რისკების შემცველია „მაღალი ნიშნულებისადმი სწორების“ პოლიტიკა, მაგრამ არ მესმის რატომ უნდა აიღოს ქვეყანამ სწორება დაბალი ნიშნულისადმი მაინც და მაინც მაშინ როდესაც საქმე ინდუსტრიულ პოლიტიკას გატარებას შეეხება?

ინდუსტრიული პოლიტიკის კრიტიკოსებმა მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს მისი იდეის განვითარებაში ხაზი გაუსვეს რა, ბიუროკრატიის უნარების მნიშვნელობას ამ პოლიტიკის განხორციელების შემთხვევაში. თუმცა. ეს სრულიადაც არ ნიშნავს იმას, რომ ნაკლებად კომპეტენტური ბიუროკრატიის პირობებში ეს ქვეყნები არ უნდა ისწრაფოდნენ ისეთი „რთული“ (თუ, რა თქმა უნდა, რთულია) პოლიტიკის გატარებისაკენ, როგორიცაა ინდუსტრიული პოლიტიკა.  უნარებისა და კვალიფიკაციის ამაღლება სავსებით შესაძლებებლია დროის რაღაც მონაკვეთში დეტალურად გათვლილი ინვესტიციებისა და „სწავლა-მუშაობის პროცესში“ პრინციპის საშუალებით („რთული“ პოლიტიკის შემთხვევაში). უფრო პროდუქტიულები, რომ ვიყოთ, დებატების საგნობრივი შინაარსი შემდეგნაირი უნდა იყოს: (i) რატომ არის ან არ არის ზუსტად ინდუსტრიული პოლიტიკა უფრო რთული ვიდრე სხვა პოლიტიკა? (ii) თუ ის უფრო რთულია ვიდრე სხვა პოლიტიკა, შესაძლებელია თუ არა მისი „გამარტივება“ „საუკეთესო მაგალითების“  (“bestpractices”) შესწავლის საფუძველზე? (iii) თუ მისი ადგილი არ არის ჩვეულებრივ (მეინსტრიმულ) ეკონომიკაში, მაშინ როგორია ზუსტად ბიუროკრატიის უნარ-ჩვევები, რომლებიც აუცილებელია კარგი ინდუსტრიული პოლიტიკისათვის? (iv) როგორ შეიძლება ასეთი უნარ-ჩვევების სწრაფად და იაფად გადაცემა?

 

პროდუქტიულობის გაზომვა: სიძნელეები და მათი შემსუბუქება

მიზანდასახული, ძლიერი და უნარიანი ხელისუფლების არსებობის შემთხვევაშიც სახელმწიფო დახმარების სუბიექტებს (ადრესატებს) შორის დისციპლინის დამყარება ძნელი საქმეა. კარგი პრინციპია ამ სუბიექტების წახალისება წარმატებების შემთხვევაში და დასჯა წარუმატებლობის შემთხვევაში, მაგრამ ამ პინციპების პრაქტიკული განხორციელება ადვილი არ არის, რადგან აუცილებელია მათი საქმიანობის შედეგების გაზომვა რაც გარკვეულ სირთულეებთან არის დაკავშირებული.

განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ინდუსტრიული პოლიტიკა ყოვლისმომცველია, როგორიც ეს აღმოსავლეთ აზიაში იყო 1950-იან და 1980-იან წლებს შორის, სადაც შედეგების ობიექტური გაზომვა ძალიან ძნელი გახდა, რადგან ფაქტიურად ყველანაირი მაჩვენებლები (prices) „გამრუდებული“ (“distorted“) იყო. ამიტომ, გასათვალისწინებელია, რომ სახელმწიფო დახმარების სუბიეტების (რეციფიენტების) მხრიდან ადგილი ექნება შედეგების ინდიკატორებით მანიპულირებას. ყოველივე ეს, რეალურად არსებული სერიოზული პრობლემაა, მაგრამ ინდუსტრიული პოლიტიკის გარშემო ატეხილი დებატების წყალობით ცნობილი გახდა ამ პრობლემის დაძლევის გზები.

პირველ რიგში, როდესაც ინდუსტრიული პოლიტიკის გატარება იწყება, ძალიან ნათლად უნდა განისაზღვროს ამ პოლიტიკის მიზნები და ამ მიზნების შესახებ ანგარიშების მომზადების ფორმატები, რათა რეციფიენტებმა ვერ შეძლონ (ცუდი) შედეგების დაფარვა. შედეგებით მანიპულირების თავიდან აცილების ერთერთი გზა დასახული მიზნების განსაჯაროებაა, თუმცა ამ შემთხვევაში პოლიტიკის მოქნილობის ხარისხი კლებულობს (დაწვრილებით იხ. ქვემოთ)

მეორე, მიზნები დასახულ უნდა იქნას ბიზნეს წრეებთან ერთად, რადგან ისინი რეალისტური ხალხია და შორს დგანან ბიუროკრატიული ოცნებებისაგან. მაგრამ,  არც ბიზნესმენების მიერ უნდა იყოს მთლიანად ეს მიზნები დასახული, რადგან მათ ჩვევიათ სიძნელეების გაზვიადება ხოლო საკუთარი შესაძლებლობების მინიმიზაცია, ამიტომ ამ პროცესში ჩართული უნდა იყოს დამოუკიდებელი მოსაზრების მქონე ხალხი ექსპერტების, მეცნიერების, ჟურნალისტების და სხვ. სახით. ასეთი ტიპის სათათბირო საბჭოები, რომლებიც არსებობდნენ იაპონიაში და უფრო ნაკლები ხარისხით კორეაში მაგალითია იმისა, თუ როგორ შეიძლება ამ პროცესების მართვა.

მესამე, მიზნები საჭიროებს დროდრო გადახედვას – რადგან საქმე ხანდახან შეიძლება ადვილი აღმოჩნდეს, ხანდახან ძნელი, ან სულაც მოულოდნელად  საგარეო ფაქტორებმა იქონიონ ზეგავლენა. კერძოდ, ლაპარაკია იმაზე, რომ ხელისუფლებამ დროულად უნდა გაიაზროს დაშვებული შეცდომები და მოახდონოს მათზე სწრაფი რეაგირება, როგორც ეს ხდებოდა აღმოსავლეთ აზიაში. ამასთანავე, ხელისუფლების ასეთ მოქნილობას შეიძლება ხელი შეუშალოს სხვადასხვა ლობისტური ჯგუფების მიერ ატეხილმა ლანძღვა-გინებამ, ამიტომ ზომაზე მეტი მოქნილობა თავიდან უნდა იქნას აცილებული.

მეოთხე, იქ სადაც მრეწველობას შეუძლია ექსპორტზე მუშაობა, საექსპორტო საქმიანობას  უპირატესი სტატუსი უნდა მიეცეს, რასაც ადგილი ჰქონდა აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებში, განსაკუთრებით კორეაში. სახელმწიფო დახმარების სუბიექტებს უფრო გაუჭირდებათ საექსპორტო მაჩვენებლებით მანიპულირება ვიდრე საშინაო ბაზრის ინდიკატორებისა, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ეს საეჭვო კომპანიები მნიშვნელოვან ძალას წარმოადგენენ ადგილობრივ ბაზარზე.

მეხუთე, პოლიტიკოსებს, უფრო მეტი ყურადღების გამოჩენა მართებთ რეციფიენტების პროდუქტიულობის მიმდინარე ტენდენციების მიმართ დროის მოცემულ მონაკვეთში, ვიდრე  აბსოლუტური  პროდუქტიულობის მიმართ. ეს მიდგომა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია გრძელვადიანი პროგრამების განხორციელების შემთხვევაში, ისე როგორც  კორეისა და იაპონიის ავტოინდუსტრიის განვითარების პროგრამებში იყო, რომლებსაც  ორი და სამი ათეული წელიწადი დასჭირდათ იმისათვის, რომ ეს ინდუსტრია მსხმოიარე ხესავით ნაყოფიერი გამხდარიყო.

დროა ისევ წინ წავიწიოთ და გავაგრძელოთ დებატები. გარდა დებატების გამართვისა, იმის შესახებ თუ რამდენად არის შესაძლებელი   საწარმოო მიზნების დაგეგმვა და ეფექტური საწარმოო მაჩვენებლების მიღწევა (და ეს ნამდვილად შეიძლება), კონცენტრირება უნდა გავაკეთოთ ისეთ კითხვებზე პასუხების მოძებნისათვის, როგორიცაა:  (i) ეფქტურობის რა ინდიკატორები უნდა იქნას გამოყენებული მრეწველობის სხვადასხვა დარგებისათვის? (ii) როგორ დავსახოთ  საიმედო საწარმოო მიზნები ისე, რომ ზედმეტად ხისტებიც არ ვიყოთ მათ მიმართ? (iii) როგორ უნდა მოახერხოს ხელისუფლებამ ყური მიუგდოს კერძო სექტორს ისე, რომ მისგან დავალებულად არ იგრძნოს თავი? (iv) როგორ შეგვიძლია ვიმუშაოთ ხანგრძლივი, მაგრამ არა განუსაზღვრული დროით?

 

 

ექსპორტზე ორიენტირებული ინდუსტრიული პოლიტიკის მნიშვნელობა

ჩვენ განვიხილეთ ექსპორტის მნიშვნელობა როგორც სახელმწიფო დახმარების სუბიექტების საქმიანობის შეფასების ობიექტური და არამანიპულირებადი ინდიკატორისა, მაგრამ განვითარებადი ქვეყნების მიერ  ინდუსტრიული პოლიტიკის გატარების დროს ექსპორტს გააჩნია კიდევ სხვა მნიშვნელობა.

საქმე იმაშია, რომ ეკონომიკური განვითარება შეუძლებელია კარგი საექსპორტო მაჩვენებლების გაეშე. ეკონომიკური განვითარებისათვის აუცილებელია მოწინავე ტექნოლოგიების იმპორტი ან მანქანა-დანადგარების ან ლიცენზიების ფორმით, რომლის ღირებულება გადახდილ უნდა იქნას მყარი ვალუტით. რაც არ უნდა პატარა იყოს ქვეყანა და/ან ჰქონდეს სტრატეგიული მდებარეობა და ღებულობდეს არაპროპორციულად დიდ უცხოური დახმარებებს და/ან პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებს მან უნდა განავითაროს ექსპორტი რაც სიღარიბიდან თავის დაღწევის გზაა.

ექსპორტის არასათანადო დონით განვითარება არის ის ძირითადი მიზეზი, რის გამოც ლათინური ამერიკის ინდუსტრიული პოლიტიკა ვერ გახდა ისეთივე წარმატებული როგორც აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებისა. ლათინური ამერიკის ქვეყნებში ეკონომიკური განვითარება შებოჭილია შეზღუდული გადახდის უნარიანობის გამო. თვით კორეის ეკონომიკაც, მანქანებისა და ტექნიკის უზარმაზარი ექსპორტისა და სახელმწიფოს მიერ ექსპორტის მასიური ხელშეწყობის მიუხედავად (მაგ. საბანკო სესხების სუბსიდირება, საექსპორტო პროდუქციისათვის იმპორტირებულ საქონელზე საიმპორტო ტარიფების დაწევა, სახელმწიფო სავაჭრო სააგენტოს მხრიდან საექსპორტო მარკეტინგით მხარდაჭერა), 1980-იან წლებამდე ვერ ახერხებდა საკმარისი კაპიტალის აკუმულირებას და მუდმივად განიცდიდა სტრუქტურული ხასიათის სავაჭრო დეფიციტს.

მართალია აქამდე მეც იმავე ჰიმნს ვასრულებდი რასაც მსოფლიო ბანკი, მაგრამ, იმის თქმა, რომ ექსპორტი არის ეკონომიკური განვითარების გასაღები არ ნიშნავს იმის თქმას, რომ განვითარებადმა ქვეყნებმა აუცილებლად უნდა მოახდინონ საკუთარი ვაჭრობის ლიბერალიზაცია და საკუთარი „ფარდობითი უპირატესობების“* (comparative advantages) იმედად დარჩნენ.

რა თქმა უნდა, ეკონომიკური განვითარების პროცესის დასაწყისში, ქვეყანა უნდა ეცადოს გაზარდოს ექსპორტი როგორც მრეწველობის არსებული ასევე მრეწველობის „არა-ტრადიციული“ დარგებიდან, სადაც მას გააჩნია „ფარდობითი უპირატესობა“(მაგ. ორაგული ჩილეში, ყავა ვიეტნამში, მოჭრილი ყვავილები ფრიკის ქვეყნებიდან). გავრცელებულია აზრი იმის შესახებ, რომ ეს დარგები არ საჭიროებენ საექსპორტო დახმარებას, რადგან ისინი შესაბამისობაში არიან ქვეყნის ფარდობით უპირატესობასთან, მაგრამ ეს სიცრუეა.

ექსპორტის წარმატება მოითხოვს მნიშვნელოვან ინდუსტრიულ პოლიტიკას ფარდობითი უპირატესობის მქონე ინდუსტრიებისათვისაც, განსაკუთრებით იქ, სადაც საქმე „არა-ტრადიციულ“ ინდუსტრიებთან გვაქვს, და  სადაც ახალი მაღალპროდუქტიული ინდუსტრიული დარგების შექმნის შესაძლებლობები ჩნდებიან. უმთავრესი პრობლემა ის გახლავთ, რომ საექსპორტო ბაზარზე შესვლის ღირებულება ფიქსირებული და მაღალია, რასაც ფარდობითი უპირატესობის ეკონომიკის ქვეყნების პატარა კომპანიები და ფერმები, რომლებიც დიდი ალბათობით დომინირებენ ასეთ ქვეყნებში, სავარაუდოდ ვერ გადაიხდიან.  საექსპორტო ხარჯების სუბსიდირებით კი შეიძლება საექსპორტო ბაზარზე შესვლის ღირებულების დაფარვა, მაგრამ დღეს იგი აკრძალულია WTO-ს მიერ, გამონაკლისი მხოლოდ „ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებისათვის“(LDCs „least developed countries“), არის დაშვებული, ამიტომ შველა სხვა არხებით უნდა იყოს უზრუნველყოფილი.

პირველი, სახელმწიფოს მიერ საექსპორტო მარკეტინგის წარმოებამ შეიძლება გადამწყვეტი როლი ითამაშოს განსაკუთრებით წვრილი ექსპორტიორებისათვის, როგორც ამას ადასტურებს იაპონიისა (JETRO) და კორეის (KOTRA) სახელმწიფო სავაჭრო სააგენტოები. იგივე როლს თამაშობდა დანიის სასოფლო-სამეუნეო საბჭო მე-20 საუკუნის დასაწყისში (დანიის მაგალითი იხ. ჩანგი 2009).

მეორე, სახელმწიფომ შეიძლება გაიყოს ექსპორტიორებთან რისკები ისეთი სქემებით როგორიცაა ექსპორტიორების სესხებისათვის გარანტიების მიცემა და მათი დაზღვევა საქონლის საფასურის ვერ მიღების შემთხვევაში.

მესამე, მას შეუძლია ქმედითი დახმარება აღმოუჩინოს ექსპორტიორებს, განსაკუთრებით წვრილ მწარმოებლებს საექსპორტო ბაზრის მოთხოვნების შესაბამისი მაღალი ხარისხის  სტანდარტების მიღწევის საქმეში. ეს შეიძლება გაკეთდეს საექსპორტო საქონლის ხარისხის კონტროლით; აგრარული საექსპორტო ბაზრის სანიტარული და ფიტო-სანიტარული მოთხოვნების საკითხებში კონსულტაციების გაწევით; საექსპორტო პროდუქციის მწარმოებელი მცირე საწარმოებისა და მცირე ფერმების უზრუნველყოფა ცოდნისა და გამოცდილების გამავრცელებელი სახელმწიფო სამსახურების მომსახურებით.

მეოთხე, სახელმწიფოს შეუძლია ირიბი დახმარებაც აღმოუჩინოს ექსპორტიორებს თუ ფინანსურად და სამართებლვად უზრუნველყოფს მათ კოოპერატივებში გაერთიანებას, რაც გააიოლებს მათ საექსპორტო მარკეტინგის კვლევით და ინფორმაციულ (R&D) უზრუნველყოფას, გადამამუშავებელი ინფრასტრუქტურით უზრუნველყოფას (მაგ. კარაქსახდელი, ზეთსახდელი, რძის გადამამუშავებელი და საქონლის საკლავი საწარმოებით) და სატრანსპორტო მომსახურებით (მაგ. სამაცივრო ტრაილერები) (ჩანგი, 2009).

ბოლოს და ბოლოს, თუ ქვეყანა ახერხებს საექსპორტო იმპულსის წარმატებით შენარჩუნებას, უკვე საკმარისი არ არის მისი ფარდობითი უპირატესობის მქონე ინდუსტრიის იმედად დარჩენა. განსაკუთრებით, თუ გავითვალისწინებთ, თუ რა არის განვითარებადი ქვეყნების  ინდუსტრიების ბუნებიდან გამომდინარე, მათი ექსპორტის მამოძრავებელი ძალა ექსპორტის საწყის ეტაპზე. ამიტომ, ექსპორტის ზრდა, სავარაუდოდ, საწყის ეტაპზევე   შეიძლება მალე შეწყდეს და ხელფასების უმნიშვნელო გაზრდამ (რის საშუალებას ექსპორტის წარმატება მალევე იძლევა) შეიძლება მთლიანად შეარყიოს ქვეყნის პოზიცია მსოფლიო ბაზარზე. ადრე თუ გვიან, ქვეყანას მოუწევს საექსპორტო ინდუსტრიის გადაყვანა ფარდობითი უპირატესობის იგნორირების ინდუსტრიაზე*(comparative advantage-defying industries – CAD), რომელიც უფრო ძლიერ ინდუსტრიულ პოლიტიკას მოითხოვს.

ამისი საუკეთესო მაგალითი კორეაა. 1950-იან წლებში კორეის ექსპორტს  შეადგენდა ვოლფრამის წიაღისეული, თევზი, ზღვის მცენარეები და განსაკუთრებით ტექსტილი და ტანისამოსი. 1960-იან წლებში სახელმწიფომ, ექსპორტის მასიური წახალისების სახელმწიფო პროგრამების დაარსებით, განავითარა ისეთი „არა-ტრადიციული“ საექსპორტო ინდუსტრია როგორიცაა პარიკის, ფანერის, ფეხსაცმლის და იაფი ასაწყობი ელექტრონიკის წარმოება. ამასთანავე, მოახდინა არსებული საექსპორტო ინდუსტრიის განახლება, განსაკუთრებით, ტექსტილისა და ტანისამოსის. 1970-იანი წლების დასაწყისში, მრავალი საექსპორტო ინდუსტრია, კერძოდ, ფანერის და პარიკების წარმოება ჩიხში შევიდა, ამიტომ სახელმწიფომ ახალი – მძიმე და ქიმიური მრეწველობის დარგების განვითარების პროგრამა აამუშავა, რომელმაც თავის მხრივ განავითარა ისეთი საექსპორტო დარგები როგორიცაა გემთმშენებლობა, ფოლადის წარმოება, ნავთობქიმიური მრეწველობა, ავტომობილებისა და მაღალი კლასის ელექტრონიკის წარმოება, მიუხედავად იმისა, რომ იმ დროისათვის ამ ინდუსტრიების არ გააჩნდათ ფარდობითი უპირატესობის სტატუსი. ამ ინდუსტრიების განვითარების გარეშე კი კორეას არ ჰქონდა მზარდი საექსპორტო იმპულსის შენარჩუნების შანსი 1970-იანი წლების შემდეგ.

მართლაც, რაც ჭეშმარიტად განასხვავებს აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებს დანარჩენი განვითარებადი ქვეყნებისაგან არ არის  ის, რომ მათ უფრო ჰქონდათ „თავისუფალი ვაჭრობა“ * ვიდრე სხვებს. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ისინი პროტექციონიზმის ზღვაში ბანაობდნენ – 1970-იან წლებამდე, საშუალო ინდუსტრიული ტარიფის სიდიდეები 30-40 %-ის ფარგლებში იყო როგორც კორეაში ასევე ტაივანში.  ამასთანავე, ორივე მათგანს უამრავი უტარიფო სავაჭრო ბარიერები ჰქონდათ შემოღებული. რეალური განსხვავება კი ის არის, რომ აღმოსავლეთ აზიაში, თავისუფალი ვაჭრობა, ექსპორტის მხარდაჭერა (რომელიც, რა თქმა უნდა, თავისუფალი ვაჭრობა არ არის) და მრეწველობის ახალი დარგების პროტექცია ორგანულად იყო ინტეგრირებული როგორც განივი-კვეთით (cross-section) (მუდმივად იარსებებს რაღაც ინდუსტრიები, რომლებიც ყოველი სახის პოლიტიკის შესაბამისი იქნება, ხანდახან ერთსა და იმავე დროს შეიძლება ერთზე მეტი იყოს) ასევე over time-ით(იგივე ინდუსტრია შეიძლება სამი over time-იდან ერთზე მეტს შეესაბამებოდეს)

აქედან გამომდინარე, როდესაც ხაზი ესმება ექსპორტის მნიშვნელობას ეკონომიკის განვითარების საქმეში, თავი უნდა დავანებოთ „ექსპორტის წახალისების“ დაპირისპირების დიქოტომიას „იმპორტის ჩანაცვლებასთან“, რომლმაც დიდი ხანია მოიცვა ინდუსტრიული პოლიტიკის  დებატები. ჩვენ გვჭირდება დებატები იმის შესახებ თუ როგორ შევუხამოთ ერთმანეთს თავისუფალი ვაჭრობა, ექსპორტის წახალისება და მრეწველობის ახალი დარგების  პროტექცია – across sectors and over time– ისეთი მეთოდებით, რომლებიც დაეხმარება ქვეყანას საკუთარი ინდუსტრიის განახლებაში და სწრაფ განვითარებაში.  ჩვენ ასევე გვჭირდება კამათი იმ ფაქტორების შესახებ, რომლებიც განსაზღვრავენ თავისუფალი სავაჭრო პოლიტიკის ამ სამი ტიპის ოპტიმალურ შეხამებას (mix) და განსაზღვრავენ იმ დროს თუ როდის უნდა გადავერთოთ ერთიდან მეორე ან მესამე ტიპზე.

 

გლობალური გარემოს ცვლილება

მეტად საყურადღებო ცვლილებები მოხდა გლობალურ ეკონომიკაში ინდუსტრიული პოლიტიკის აყვავების დროიდან მოყოლებული 1950-იან და 1980-იან წლებს შორის. ადგილი ჰქონდა ორ ურთიერთ-გამაძლიერებელ ცვლილებათა პაკეტს – ცვლილებები გლობალურ ბიზნეს გარემოში და გლობალური ვაჭრობისა და ინვესტიციების წესების ცვლილებები – რამაც ადამიანებს მისცა საბაბი ემტკიცებინათ, რომ ინდუსტრიული პოლიტიკის განხორციელება ამიერიდან თითქმის შეუძლებელი გახდა. მოგვიანებით მე უფრო დეტალურად განვიხილავ უფრო გვიანდელ ცვლილებებს, რომლებიც უფრო შეესაბამება ჩვენს დისკუსიის თემას, მაგრამ მანამდე ნება მომეცით მოკლე კომენტარები გავაკეთო ზემოაღნიშნულ ცვლილებებზე.

ცვლილებები გლობალურ ბიზნეს გარემოში შეიძლება ორ ურთიერთდაკავშირებულ კომპონენტად გავყოთ. პირველი, ეს არის „პირადპირი უცხოური ინვესტიციების“(FDI)მნიშვნელობის გაზრდა, ხოლო მეორე ე.წ. „გლობალური ბიზნეს რევოლუცია“, რომელმაც მიგვიყვანა დამატებითი ღირებულების გლობალური ჯაჭვის* (global value chain) ზედა ეშელონებში არანორმალურ კონცენტრაციამდე,  რამაც თავის მხრივ, გააძლიერა ქვედა ეშელონების კონსოლიდაცია.

პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების (FDI) მზარდმა მნიშვნელობამ მრავალი სპეციალისტი აიძულა ეფიქრა, რომ თითქმის შეუძლებელი თუ არა საკმაოდ ძნელი იქნებოდა სხვადასხვა ქვეყნების მიერ „ნაციონალური“ ინდუსტრიული პოლიტიკის გატარება იმის შიშით, რომ ტრანსნაციონალური კორპორაციები (არ) ჩაიწეოდნენ (ბაზარზე).

როდესაც 1990-იან წლებში, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების შედარებითი მნიშვნელობა არანორმალურად გაიზარდა, მის მიერ გამოწვეული ცვლილებები ისეთი დრამატული არ იყო როგორსაც ხშირად ფიქრობენ.9 ცვლილებების ტემპი შეიძლება შენელდეს რამდენადაც მიმდინარე კრიზისმა ტრანსნაციონალური კორპორაციები აიძულა შეემცირებინა ხარჯები. ისე,  ტენდენციებს ჩვევიათ ხოლმე პირის ცვლა, საპირისპირო მიმართულებით მოძრაობა – ბოლოს და ბოლოს, გლობალიზაციამ ერთხელ ხომ მაინც იცვალა პირი ომებს შორის პერიოდში. უფრო მეტიც, ტრანსნაციონალური კომპანიების სიდიდე და ზრდა), ინფრასტრუქტურა, ან მუშახელის კვალიფიკაცია, რომლებიც ზემოქმედებენ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების გადაწყვეტილების მიღებაზე.

მობილობა არანორმალურად განსხვავდებიან ინდუსტრიული დარგების მიხედვით, ხოლო რაც შეეხება სხვადასხვა ქვეყნებს, „ნაციონალური“ პოლიტიკის წარმატება დამოკიდებულია ინდუსტრიაზე და ქვეყანაზე (ჩანგი 1998; ჩანგი 2007, თავი 4). ქვეყანას დიდი საშინაო ბაზრით და კარგი ორგანიზაციული პირობებით (მაგ. ადამიანთა უნარები, ინფრასტრუქტურა) შეუძლია გაატაროს ძალიან კარგი ეროვნული პოლიტიკა დაბალი მობილობის ინდუსტრიითაც კი (მაგ. ავტომანქანების და ფოლადის წარმოება), მაგრამ ქვეყნებს, რომლებსაც არ გააჩნიათ მსგავსი პირობები არ შეუძლიათ იგივე გააკეთონ, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც საქმე მაღალი მობილურ ინდუსტრიებს ეხება (მაგ. ტანისამოსი, ფეხსაცმელი). ასევე, ემპირიულმა კვლევამ ცხადყო, რომ ინდუსტრიული პოლიტიკა, რომელიც ტრანსნაციონალური კორპორაციების მოთხოვნების შესრულებას გულისხმობს, ისეთივე მნიშვნელობის ვერ იქნება როგორც ბაზრის პირობები (საშინაო ბაზრის

1980-იანი წლებიდან მოყოლებული, ხოლო 1990-იანი წლებიდნ უფრო დაჩქარებული ტემპით, მოხდა ინდუსტრიული კონცენტრაციის არანორმალური ზრდა, რომელიც დაიწყო დამატებითიღირებულების გლობალური ჯაჭვის (global value chain) სათავეში და ზვავივით დაეშვა ჯაჭვის ქვემოთ – ამ პროცესს სახელად დაერქვა „გლობალური ბიზნეს რევოლუცია“ Nolan, Zhang, and Liu (2008). ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ ამ რევოლუციამ განვითარებადი ქვეყნებისათვის არანორმალურად მაღლა ასწია მაღალი შესაძლებლობების ინდუსტრიებში შესვლის ბარიერები.

თუმცა, ინდუსტრიის კონცენტრაცია დროთა განმავლობაში ხან იმატებს ხან კლებულობს, ამიტომ ეჭვს გარეშეა, რომ მიმდინარე ტენდენცია სამუდამოდ არ იქნება შენარჩულებული. განსაკუთრებით დღეს, თუ გავითვალისწინებთ იმ არეულობას, რომელიც დღევანდელი მსოფლიოს ეკონომიკაშია. ამ გარემოებამ,  განვითარებადი ქვეყნების კომპანიებს შეიძლება ახალი სივრცეები გაუხსნას დამატებითი ღირებულების გლობალური ჯაჭვის ზედა საფეხურებზე ასასვლელად არსებული მწარმოებლების შემცირების ხარჯზე (რაც განსაკუთრებით შესამჩნევია დღეს საავტომობილო ინდუსტრიის ყველა დონეზე). ამავე დროს, კომპანიების შერწყმისა და საკონტროლო პაკეტების შეძენის მრავალი ხელშეკრულება, რომელიც პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების დიდი ხვედრითი წილით გახდა შესაძლებელი, შეიძლება გაუქმდეს. ასევე, ხანგრძლივ პერსპექტივაში, როდესაც ახალი ინდუსტრიები უკვე შეიქმნებიან, შეიძლება გაიღოს გლობალური ჯაჭვის კარები ახალი მსურველებისავის (მაგ. აღმოსავლეთ აზია და რევოლუცია ელექტრონიკაში), ასე, რომ ზოგიერთი განვითარებადი ქვეყანა შეიძლება მომავალში ზოგიერთი ახალი ინდუსტრიის მთავარ მოთამაშედ მოგვევლინოს. უფრო მეტიც  დამატებითი ღირებულების გლობალური ჯაჭვი შეიძლება ძალიან „დანაწევრდეს“ (chopped up) და ინტერნაციონალური გახდეს, რაც ახალ პერსპექტივებს გაუხსნის განვითარებადი ქვეყნების მწარმოებლებს. განვითარებად ქვეყნებს შეუძლიათ დღეს შევიდნენ ვერტიკალურად ინტეგრირებულ ინდუსტრიების დაბალ სეგმენტებში, რომლებიც მხოლოდ მდიდარ ქვეყნებში არიან (მაგ. ავტომობილების ინდუსტრია), თუმცა სათუოა ამ გაზაზე მათ ჯაჭვის სათავეს მიაღწიონ.

მოცემული სტატიასთან პირდაპირ შესაბამისობაში უფრო ვაჭრობისა და ინვესტირების წესების გლობალური ცვლილებებია ვიდრე ცვლილებები ბიზნეს ლანდშაფტში. ინდუსტრიული პოლიტიკის მრავალი კლასიკური ინსტრუმენტი დღეს აკრძალულია ან შეზღუდულია მათი გამოყენება მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის (WTO) მიერ. რაოდენობრივი შეზღუდვები (კვოტები) მთლიანად არის აკრძალული. ტარიფები შემცირებულ იქნა და „შეიზღუდა“ („bound”). ექსპორტის სუბსიდირება აიკრძალა ყველა ქვეყნისათვის გარდა ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებისა (LDCs). სხვა მრავალი სუბსიდირება ღია გახდა საკომპენსაციო (გამათანაბრებელი) დაბეგვრისათვის და რეპრესიული ღონისძიებებისათვის. ახალი საკითხები, როგორიცაა პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების რეგულაციები და ინტელექტუალური საკუთრების უფლებები, მოექცა მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის იურისდიქციის ქვეშ, რამაც გაართულა ქვეყნების მიერ უცხოური ტექნოლოგიების „უსასყიდლოდ“ „სესხების“ პროცესი ან მათი დაკისრება ტრანსნაციონალურ კომპანიებისათვის.

ამგვარად, ნათელია, რომ მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციამ ინდუსტრიული პოლიტიკის გატარება უფრო რთული გახადა, თუმცა, არც მისი გაზვიადებაა საჭირო.

პირველი, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია არავითარ შემთხვევაში არ აიძულებს ქვეყნებს საერთოდ მოსპონ ყველა ტარიფი, ამიტომ მრავალმა განვითარებადმა ქვეყანამ ტარიფების მაქსიმუმი შემოიღო, რაც ჯერ კიდევ მნიშვნელოვანია.10 თუ მდიდარ ქვეყნებს აქვთ საშუალება  მოილაპარაკონ არააგრარულ ბაზრებზე წვდომის საშუალებებზე NAMA-ს (non-agriculturalmarket access),მეშვეობით,  რომელიც მოქმედებს მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის (WTO)დოჰას რაუნდის(Doha Round) ფორმატში, ხოლო განვითარებად ქვეყნების ინდუსტრიული ტარიფები რომელიც 5-10%-ია, სავარაუდოდ, ყველაზე დაბალ ნიშნულზეა მას შემდეგ რაც დასრულდა კოლონიალიზმისა და უთანასწორო ხელშეკრულებების ეპოქა. თუმცა, ასეთი რამ კიდევ ხდება.

მეორე, ჯერ კიდევ არსებობს სასწრაფო (emergency) ტარიფების გაზრდის ორი საფუძველი (“importsurcharges”).პირველი არის დარგობრივი იმპორტების მოულოდნელი ზრდა, რომელიც მთელმა რიგმა ქვეყნებმა უკვე გამოიყენეს. მეორე არის საგადამხდელო ბალანსის (BOP – balance of payments)საყოველთაო პრობლემა, რისთვისაც თითქმის ყველა განვითარებადი ქვეყანა მომზადებულია და რომელიც რამოდენიმე ქვეყანამ უკვე გამოიყენა. რამდენადაც, ქვეყნებს საკუთარი შეხედულებისამებრ შეუძლიათ სასწრაფო ტარიფების შემოღება ნებისმიერ  საქონელზე, რაც  საგადამხდელო ბალანსის (BOP – balanceofpayments) პრობლემის თანაწონადია, ამიტომ სამიზნე სივრცე (roomfor targeting) ჯერ კიდევ არსებობს.

მესამე, ყველა სუბსიდია არ ითვლება „უკანონოდ“. მაგალითად, ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებისათვის (LDCs) ნებადართულია ექსპორტის სუბსიდირება. აგრარული, რეგიონალური განვითარებისა და გარემოსთანდაკავშირებული ტექნოლოგიების კვლევების განვითარება ნებადართული იყო („არა კომპენსირებადი“ (“non-actionable”) WTO-ს ტერმინებით) 1999 წლამდე.

მიუხედავად იმისა, რომ პირველი სამი, 2000 წლიდან გახდა  „კომპენსირებადი“ (“actionable”), ამ დროიდან არ ყოფილა არც ერთი შემთხვევა, რომ ისინი გამხდარიყვნენ კამათის საგანი და დაუწერელი კნონის (implicitagreement) საფუძველზე ისინი ჯერ კიდევ კანონიერად ითვლებიან. უფრო მეტიც, სუბსიდირების შეზღუდვები მარტო „ვაჭრობასთან დაკავშირებულ“ რამეებს მოიცავს, რაც ნიშნავს, რომ „საშინაო„ სუბსიდირება შეიძლება გამოყენებულ იქნას. (მაგ. ტექნიკური მოწყობილობების ინვესტირების სუბსიდირება, ხელნაკეთობების ინვესტიციების სუბსიდირება)

მეოთხე, ვაჭრობასთან დაკავშირებული ინტელექტუალური საკუთრების უფლებების  (trade-relatedintellectualpropertyrights) TRIPS ხელშეკრულებამ მეცნიერებატევადი (technology absorption) დარგები ძალიან ძვირი გახადა განვითარებადი ქვეყნებისათვის (Chang 2001). თუმცა, ეს შეეხო საშუალო შემოსავლების ქვეყნებსაც. ტექნოლოგიები, რომლებიც მრავალ განვითარებად ქვეყანას სჭირდება, ხშირ შემთხვევაში ძალიან ძველებია იმისათვის, რომ გააჩნდეთ პატენტები.

და ბოლოს, რაც შეეხება TRIMS-ის (trade-relatedinvestmentmeasures)ხელშეკრულებას, იგი კრძალავს  local contents requirements და trade balancing requirements ხელშეკრულებებით გათვალისწინებულ ღონისძიებებს, რაც წარმატებით გამოიყენება როგორც განვითარებულ ასევე განვითარებად ქვეყნებში (Kumar 2005). თუმცა, ქვეყნებს ჯერ კიდევ შეუძლიათ:

  • ადგილობრივი მუშახელის დაქირვების პირობების დაწესება (კარგი საშუალებაა technological spill-over ეფექტისათვი),
  • ტექნოლოგიების გადაცემა, და
  • კვლევების (R&D) წარმოება.

მათ ასევე შეუძლიათ

  • მიზნობრივი სუბსიდირება (targetedsubsidies),
  • მიზნობრივი დაკრედიტება (directedcredits),
  • სპეციალური ინფრასტრუქტურის (tailor-madeinfrastructure) შექმნა

(ეს ღონისძიებები წარმატებით იქნა გამოყენებული სინგაპურისა და ირლანდიის მიერ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების (FDI) მოსაზიდად მიზნობრივ ინდუსტრიებში Chang2004), რაც არ არღვევს ქვეყნების უპირატესი ხელშეწყობის(MFN – most-favourednation) რეჟიმს.

რა თქმა უნდა, მაშინაც კი, როდესაც WTO-ს წესებით დაშვებულია ინდუსტრიული პოლიტიკის მრავალ ღონიძიება, ეს სივრცე პრაქტიკულად მაინც შებოჭილია საერთაშორისო ფაქტორებით, განსაკუთრებით ეს ეხება ნაკლებად განვითარებული (LDC) სტატუსის ქვეყნებს. ამ სტატუსის მქონე ქვეყნების  შემთხვევაში, პირობები, რომლებიც თან ახლავს ორმხრივ და მრავალმხრივ დახმარებებსა და სესხებს, მნიშვნელოვან წილად ზღუდავს მათი ინდუსტრიული პოლიტიკის სივრცეს. მრავალი განვითარებადი ქვეყანა წარმოადგენს ორმხრივი და რეგიონალური სავაჭრო და საინვესტიციო ხელშეკრულებების მხარეს, რომელიც უფრო ხელისშემშლელად შეიძლება ჩაითვალოს ვიდრე WTO(Thrasher and Gallagher 2008).

ამგვარად, ინდუსტრიული პოლიტიკის ღონისძიებათა მთელი რიგი, რომელსაც შეიძლება განვითარებადმა ქვეყნებმა მიმართონ, მნიშვნელოვნად შემცირებულია ინდუსტრიული პოლიტიკის აყვავების ხანასთან შედარებით, ნაწილობრივ გლობალური ბიზნესის ლანდშაფტის ცვლილების გამო, მაგრამ უფრო მეტ წილად ვაჭრობისა და ინვესტიციების გლობალურ წესებში მომხდარი ცვლილებების გამო. თუმცა, ამ ცვლილებებს მაინც დატოვებული აქვთ ერთი ოთახი მანევრირებისათვის მარტო იმ ქვეყნებისათვის, რომლებიც საკმარისად ჭკვიანები და მიზანმიმართულები არიან. უფრო მეტიც, დღევანდელი კრიზისის გამო გლობალური ბიზნეს ლანდშაფტი შეიძლება მნიშვნელოვნად შეიცვალოს რამაც რამდენიმე განვითარებად ქვეყანას გლობალური ჯაჭვის(global value chains) საფეხურებზე ასვლის ან მინიმუმ გვერდით სიარულის მოულოდნელი შესაძლებლობა  მისცეს. რაც შეეხება ვაჭრობისა და ინვესტიციების გობალურ წესებს, ისინი ბუნების შეუცვლელ კანონებს არ წარმოადგენენ.

 

დასკვნა

მოცემულ სტატიაში, ვცადე დამეძლია ის, რასაც მე ვეძახი ინდუსტრიული პოლიტიკის მომხრეებსა და მოწინააღმდეგებს შორის არაპროდუქტიულ კონფრონტაციას და განმევითარებინა ეს დებატები ორივე ჯგუფისათვის საერთო საფუძვლების კვლევის საშუალებით.

სტატიის პირველ ნაწილში, მოკლედ მიმოვიხილე ინდუსტრიული პოლიტიკის შესახებ დებატები, გავუსვი რა ხაზი იმ გარემოებას, რომ იმისათვის, რომ გავაღრმავოთ ჩვენი ცოდნა, გვჭირდება დავინახოთ 1950-იან და 1980-იანი წლებს შორის მოქცეული აღმოსავლეთ აზია. როდესაც ვცდილობდი ამეხსნა, თუ რატომ მიმაჩნია, რომ ცხადის წონადობა ინდუსტრიული პოლიტიკის სასარგებლოდ იყო, ჩემი მიზანი არ იყო გამომეცხადებინა ვინ „გაიმარჯვა“ ამ დებატებში (რომელიც ნებისმიერ შემთხვევაში შეუძლებელია დაამტკიცო), არამედ ჩამომეყალიბებინა უფრო პროდუქტიული დებატების მინიმალური ზოგადი ემპირიული გააზრება. ეს ზოგადი გააზრება არის ის, რომ ინდუსტრიულ პოლიტიკას შეუძლია იმუშაოს ხანდახან შთამბეჭდავად კარგად, თუმცა შეიძლება ასევე კრახიც განიცადოს – ხანდახან ძლიერი. ვფიქრობ, ეს ის ზომიერი ვარაუდია, რომელიც ორივე მხარისათვის მისაღებია და რომლის საფუძველზე მხარეებს შეუძლიათ ჩაებან პრაგმატულ დებატებში იმის შესახებ თუ როგორ იმუშაოს ინდუსტრიულმა პოლიტიკამ უკეთსად.

მეორე, და მთავარი, სტატიის არსებითი ნაწილი ეძღვნება უმეტესად (თუმცა არა მთლიანად) იმას, რაც ინდუსტრიული პოლიტიკის შესახებ დებატებისას წარმოიშვება  და მიმაჩნია მის ძირითად საკითხად.

ვგულისხმობ რამდენიმე თეორიულ ნაწილს იმის შესახებ, თუ რამდენად სასურველია მიზნობრიობა (targeting) და რამდენად შეუძლია სახელმწიფოს  „აჯობოს ბაზარს“ (“beatthemarket”).

ვგულისხმობ პოლიტიკური ეკონომიკის „დიდი“ (“big”) იდეების რეალიზაციის საკითხებს –  ბიუროკრატიის შესაძლებლობების შესწავლით დაწყებული  პროდუქტიულობის გაზომვის (performancemeasurement) უწვრილმანესი დეტალებით დამთავრებული.

ხაზი გავუსვი  საექსპორტო საქმიანობის მნიშვნელობას როგორც საქმიანობის შეფასების ინდიკატორისა, ვისაუბრე საექსპორტო პოლიტიკის უკიდურეს მნიშვნელობის შესახებ, რომელიც, თავის მხრივ, მოითხოვს არა მხოლოდ თავისუფლ ვაჭრობას, არამედ თავისუფალი ვაჭრობის, ექსპორტის წახალისებისა და ინდუსტრიის ახალი დარგების (infantindustry) პროტექციის ნაზავს.

განვიხილე თუ რა ზეგავლენას ახდენენ ინდუსტრიული პოლიტიკის განხორციელებადობაზე გლობალური ბიზნეს ლანდშაფტის ცვლილებები და უფრო მნიშვნელოვნად კი ვაჭრობისა და ინვესტიციების წესების უახლესი გლობალური ცვლილებები და როგორ განავითარებენ ისინი საკუთარ თავს მომავალში.

ამასთანავე, ვერ შევძელი თავის ამერიდებინა ზოგიერთი განცხადების გაკეთებისაგან. ცნობილია, რა ჩემი პოზიცია როგორც იდუსტრიული პოლიტიკის დამცველისა, ჩემი მთავარი მიზანი ამ სტატიაში იყო თავი მემართლებინა (to plea for) „არასტანდარტული აზროვნებისათვის“ (“thinking outside the box”) და მომეძებნა დებატების სხვადასხვა მხარეს მყოფი ადამიანების საერთო, შეხების წერტილები.

ჩვენ, დებატების ორივე მხარემ, ძალიან ბევრი ყურადღება დავუთმეთ  ისეთ „დიდ“ (“grand”) საკითხებს როგორიცაა დიდი ბიძგი (BigPush), მაშინ როდესაც ნაღდი, ცხოვრებისეული ინდუსტრიული პოლიტიკა გადის „მოსაწყენ“ რამეებზე, როგორიცაა მასშტაბური წარმოების (productionscale) უფლების მოპოვება და ექსპორტის  უზრუნველყოფა მარკეტინგული სერვისებით. გასაკვირი არ არის, რომ ინდუსტრიული პოლიტიკის ისტორიის უკანასკნელი ორი საუკუნის განმავლობაში ინდუსტრიული პოლიტიკის პრაქტიკოსმა ადამიანებმა არაფერი იცოდნენ მოდური ეკონომიკური თეორიების შესახებ. ზოგიერთი თეორიული საკითხი, რომლებსაც დებატების ორივე მხარე განიხილავს როგორც კრიტიკულს, მაშინვე  ჰაერში აორთქლდა როგორც კი დანახულ იქნა პრაგმატული კუთხით (მაგ. მიზნობრიობა, ბიუროკრატები როგორც ბიზნესმენები). ინდუსტრიული პოლიტიკის მრავალი მხარდამჭერი ვერ აცნობიერებს თუ რა კრიტიკული მნიშვნელობა აქვს ექსპორტს წარმატებული ინდუსტრიული პოლიტიკისათვის, ხოლო მისი ოპონენტები ვერ აცნობიერებენ ინდუსტრიული პოლიტიკას რა დიდი მნიშვნელობა აქვს ექსპორტის წარმატებისათვის.  ძალიან ხშირად, ჩვენს ჯანსაღ წუხილებს საშუალებას ვაძლევთ გენერირდნენ უმოქმედობის რეკომენდაციებში და ამგვარად საშუალებას ვაძლევთ „უკეთესს“ გახდეს „კარგის“ მტერი. წარმატების ცხოვრებისეული ისტორიები უფრო ხშირად გამოწვეულია „საკმარისად კარგის“ (“good enough”) კომპრომისებით ვიდრე იდეალური გადაწყვეტილებებით (perfect solutions).

თუ დებატების მხარეების მტრული პოზიცია ერთმანეთის მიმართ ნებაყოფლობით დატოვებს თეორიულ ტრიბუნას და ფოკუსირებას მოახდენს უფრო პრაქტიკულ საკითხებზე, მაშინ საკითხის შესწავლას უფრო ფართო და ნოყიერი ნიადაგი გაუჩნდება. ეს იმის თქმას არ ნიშნავს, რომ ამ ნიადაგზე უთანხმოებები არ იქნება, მაგრამ, ამ შემთხვევაში, მხარეებს ერთმანეთისათვის ზიანის მიყენების ნაცვლად პრაგმატული საგნების შესახებ უფრო პროდუქტიული დებატების გამართვის შესაძლებლობა მიეცემათ. განა ეს ბევრია, რომ მოითხოვო?

 

შენიშვნები

1. გარდა ამისა, მსოფლიო ბანკი (1993) და ლიი (Lee 1996) შემდეგ პრობლემებს წააწყდნენროცა ვერ შეძლეს დაედგინათ ზე-დარგობრივი (super-sectoral) ინდუსტრიული პოლიტიკის მოცულობები. Lee-მ შეისწავლა 1962 და 1983 წლებში კორეის 38 ინდუსტრიული დარგი (3-ციფრიან დონეზე) და დარგების მიერ სახელმწიფო დახმარების (მაგ. ტარიფები, უტარიფო ბარიერები, საგადასახადო შეღავათები და სუბსიდირებული სესხები) მიღებასა და მათ პროდუქტიულობას შორის ძალიან დიდი უარყოფითი შეუსაბამობა აღმოაჩინა, რომლის გაზომვა მთელი რიგი ინდიკატორებით განხორციელდა (მაგ. შრომისნაყოფიერება, total factor productivity* orTFP და კაპიტალის ინტენსივობა). ეს კვლევა შექებას ნამდვილად იმსახურებს  მრავალი დეტალური მონაცემების შეგროვებისათვის და TFP -ზე მეტის დანახვისათვის, რომელსაც ძალიან ბევრი კონცეპტუალური და პრაქტიკული ხასიათის პრობლემები აქვს, მაგრამ მან ფოკუსირება მოახდინა მხოლოდ რაოდენობრივ ღონისძიებებზე, ამიტომ ვერ შეძლო ინდუსტრიული პოლიტიკის მრავალი მნიშვნელოვანი ასპექტის დაჭერა, დარგობრივ დონეზეც კი (მაგ. „მასშტაბური ეკონომიის* უფლება, კონკურენტული ინვესტიციების კოორდინაცია). უფრო მეტიც, ცნობილია, რომ ჩანასახოვან ინდუსტრიებს სიმწიფის მისაღწევად  10, 20 ან 30 წელიწადიც კი სჭირდებათ, მაგრამ თუ 1983 წლის კორეის ინდუსტრიულ პოლიტიკას შეხედავთ ეჭვი გაგიჩნდებათ ამ დებულების ჭეშმარიტებაში: კორეის ინდუსტრიალიზაციის მამოძრავებელი ძალა მძიმე და ქიმიური მრეწველობა  (Heavy and Chemical Industrialisation- HCI), მხოლოდ 1973 წელს იქნა გაშვებული. მესამე,  კვლევის პერიოდის 1983 წლით დამთავრების გამო, იგი ჯეროვნად ვერ აფასებს კორეის ახალგაზრდა მძიმე და ქიმიურ მრეწველობას, რომელსაც  არაპროპორციულად დიდი ზიანი მიადგა 1979-82 წლებში ეკონომიკური აქტივობის დაცემის გამო, რაც გარე ფაქტორებით იყო გამოწვეული (საწვავზე ფასების ზრდა, ამერიკის მონეტარისტული პოლიტიკა) მსოფლიო ბანკმა (1993) შეისწავლა იაპონიის, კორეისა და ტაივანის ეკონომიკები და ჩათვალა, რომ დამატებითი ღირებულებისა და კაპიტალის ინტენსივობის მაღალი მაჩვენებლების მქონე ინდუსტრიის დარგები მეტ მხარდაჭერას ღებულობდნენ სახელმწიფოსაგან და ამგვარად თავიდან აიცილა  (ალბათ შემთხვევით) მხოლოდ რაოდენობრივ ცვლადებზე დაყრდნობის პრობლემა. იგი ცდილობდა  შესაბამისობაში მოეყვანა დარგის დამატებითი ღირებულებისა და კაპიტალის ინტენსივობის მაჩვენებლები მის პროდუქტიულობასთან (რომელიც, სამწუხაროდ, გაზომილ იქნა მხოლოდ  TFP-თი) და დადებითი შესაბამისობა მხოლოდ იაპონიაში აღმოაჩინა. აღმოსავლეთ აზიური ქვეყნების ინდუსტრიების მიზნობრივი დარგები იმყოფებიან ბევრად უფრო დეზაგრეგირებულ დონეზე, ვიდრე 2-ციფრიანი მნიშვნელი, და არასოდეს არა აქვთ ისეთი მარტივი საფუძველი, რომ მისი გაზომვა შეიძლებოდეს კაპიტალის ინტენსივობისა თუ დამატებითი ღირებულები მაჩვენებლებით. მაგალითად, კორეის ტექსტილის ინდუსტრია, რომლის კარგი პროდუქტიულობა მსოფლიო ბანკმა ნიმუშოდ აიღო სხვებისთვის, რათა ეჩვენებინა „ჩამორჩენილ“ ინდუსტრიებს თუ რა კარგად შეუძლიათ მუშაობა, სინამდვილეში, 1980-იან წლებამდე იგი კორეის ინდუსტრიის ყველაზე დიდ მიზნობრივ დარგს წარმოადგენდა, რადგან უცხოური ვალუტის ყველაზე დიდი შემომტანი იყო.   (Chang 1995, ch. 3, appendix; also see Rodrik 1994).

2. მინდა წარმოგიდგინოთ ამ „დამაბალანსებელი ძალების“ “ სასარგებლოდ გამოთქმული არგუმენტების გამაბათილებელი ფაქტობრივი მასალები, თუმცა  ამგავარი მასალების სრულყოფილი წარმოდგენა სცილდება მოცემული სტატიის შესაძლებლობებს. მოკლედ, ეკონომიკურ განვითარებამდე, აღმოსავლეთ აზიის ხალხებს ჩვეულებრივ მიაწერდნენ  ზარმაც, არა-მეწარმეულ, ინდივიდუალისტურ თვისებებს, რომლებსაც შეეძლოთ მხოლოდ „დღევანდელი დღით ცხოვრება“ (see Chang 2007, ch. 9).  ეკონომიკური სასწაულის გარიჟრაზზე კორეის დანაზოგების მაჩვენებელი მხოლოდ 5 %-ს შეადგენდა და მისი ზრდა დაიწყო მხოლოდ ეკონომიკური განვითარების შემდეგ. იაპონიის კოლონიალური მმართველობის დასასრულს წერ-კითხვის მცოდნეთა რაოდენობა 22%-ს შეადგენდა, ხოლო მისი ინდუსტრიული ბაზა განის ბაზაზე უფრო მცირე იყო (Chang 2006).1950-იანი წლების შემდეგ კორეასა და ტაივანს არ მიუღიათ რაიმე განსაკუთრებული უცხოური დახმარება (Chang 2006). რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია, არც ამერიკის „ბაზრის წვდომის“ დამადასტურებელი რაიმე კონკრეტული ფაქტი წარმოუდგენია ვინმეს. 1980-იან წლებამდე, კორეა და ტაივანი ტექსტილის კვოტებს სხვა განვითარებადი ქვეყნებისაგან ყიდულობდნენ და მაინც ვერ ითვისებდნენ (MFA – multi-fibre agreement) ამერიკასთან „მრავალ-ბოჭკოვანი ტექსტილის“ შესახებ დადებული ხელშეკრულებით მინიჭებულ კვოტებს, რაც იმის დამადასტურებელია, რომ ასეც, რომ ყოფილიყო ბაზარზე შესვლის სპეციალურ ნებართვებიც ვერ უზრუნველყოფდნენ კორეის საექსპორტო მოთხოვნების დაკმაყოფილებას.

3. მედისონის მიერ (Maddison 1989) შესწავლილ იქნა „ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების საერთაშორისო ორგანიზაციის (OECD) 16 უდიდესი ეკონომიკის მქონე ქვეყანა 1950 და 1987 წლებს შორის, საიდანაც შვიდს ჰქონდა ყველაზე მაღალი ზრდის ტემპები ერთ სულ მოსახლეზე გაანგარიშებით. ესენი იყვნენ: იაპონია (6%), ავსტრია (3,9%), გერმანია (3,8%), იტალია (3,7%), ფინეთი (3,6%), ნორვეგია (3,4%) და საფრანგეთი (3,2%).

4. კვლევების (R&D) დაფინანსებაში ფედერალური მთავრობის წილი 1953 წელს შეადგენდა 5,36 %-ს, 64,6 %-ს 1955 წ.,  64,9%-ს 1965 წ., 57,1%-ს 1970წ., 51,7%-ს 1975 წ., 47,2%-ს 1980, 47,9%-ს 1985 წ. და 47,3%-ს 1989 წ.

5. Irwin (2002) ამტკიცებს, რომ ასეთი შესაბამისობის მამოძრავებელი მაღალი ტარიფები, რომლებიც შემოსავლების  გაზრდის მიზნით იქნა შემოღებული ახალი სამყაროს ქვეყნებში (აშშ, კანადა, არფენტინა….) სადაც ეკონომიკური ზრდა სწრაფია იყო სხვა მიზეზებით (მაგ.   მდიდარი ბუნებრივი რესურსების გამო). თუმცა, აშშ ამ დროს მრავალი ჩანასახოვანი ინდუსტრიების სამშობლო იყო და მრავალი მისი ტარიფი შემოსავლების ზრდის კუთხით არ იყო ნაკარნახევი. უფრო მეტიც,  O’Rourke (2000) and Lehmann & O’Rourke (2008) დაასაბუთეს, რომ ტარიფისა და ეკონომიკის ზრდის მაჩვენებლების ურთიერთშესაბამისობა  ახალი სამყარაოდან არ დაწყებულა.

6. Clemens andWilliamson (2004), ეკონომეტრიული ანალიზის საფუძველზე  ამტკიცებდა, რომ 1870-1913 წლებში, აზიასა და ლათინურ ამერიკას შორის ეკონომიკური ზრდის ერთ მესამედიანი სხვაობა ამ ქვეყნების სატარიფო ავტონომიების განსხვავებულობით აიხსნებოდა.

7. 1968 წელს კორეის შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე 195 აშშ დოლარს შეადგენდა დღევანდელი დოლარის კურსით  აშშ-ს 4 491 დოლართან შედარებით. 1969 წელს ბრაზილიის შემოსავალი ერთ სულ მოსალეზე შეადგენად 400 დოლარს ამერიკის  4,803 დოლართან შედარებით. მონაცემები აღებულია www.nationmasters.com, რომელიც მსოფლიო ბანკისა და CIA-მონაცემებს ეყრდნობა.

8. ჩინეთის „ეროვნული სახალხო პარტიის“ დებულება საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის დებულების ასლი იყო. ტაივანის მეორე პრეზიდენტი Chiang Ching-Kuo, რომელმაც შეცვალა მამამისი Chiang Kai-Shek, ახალგაზრდობაში კომუნისტი იყო და მოსკოვში სწავლობდა ჩინეთის კომუნისტური პარტიის მომავალ ლიდერთან Deng Xiao- ping-თან ერთად. კომუნისტური ზეგავლენა კორეამაც გაიზიარა. გენერალი Park Chung-Hee, რომელიც კორეის ეკონომიკური სასწაულის უკან იდგა, ახალგაზრდობაში კომუნისტი იყო და 1940 წელს სიკვდილით დასჯა მიუსაჯეს კორეის არმიის კომუნისტური აჯანყებაში მონაწილეობის გამო. მრავალი მისი ლეიტენანტი ასევე კომუნისტი იყო ახალგაზრდობაში.

9. განვითარებად ქვეყნებში განხორციელებული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების აბსოლუტური (FDI) მოცულობა 14-ჯერ გაიზარდა, 1983-89 წლებში  21 მილიარდი აშშ დოლარიდან 2002-07 წლებში 297 მილიარდ აშშ დოლარამდე. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ხვედრითი წილი განვითარებადი ქვეყნების მთლიან საწესდებო კაპიტალის ფორმირებაში 1980-იან წლებში 3.3%-დან  1990-იანი წლების მეორე ნახევარში 11-12%-მდე გაიზარდა (რაც აღნიშნულ პერიოდში  ინვესტიციების ნაწილობრივ კლებაში გამოიხატა) განვითარებადი ქვეყნების წილი  პირდაპირი უცხოური ინვესტიციებში მსოფლიო მასშტაბით 1983-89 წწ 17.7%-დან 1996-2007 წწ 20.7%-მდე გაიზარდა ჩინეთის გარეშე (ხოლო 19.6%-დან 24.3%-მდე ჩინეთის ჩათვლით).

10. მრავალმა ქვეყანამ ასეთი ტარიფები მნიშვნელოვნად დასწია – მაგ. ინდოეთმა შეამცირა საშუალო-სავაჭრო ტარიფები 71%-დან 32%-მდე. თუმცა, მრავალმა ქვეყანამ, მათ შორის ინდოეთმაც, დააფიქსირა ისინი საკმაოდ მაღალ ნიშნულზე –  ბრაზილიამ კი, მაგალითად, საკუთარი საშუალო-სავაჭრო ტარიფები 41%-დან 27%-მდე შეამცირა, ჩილემ 35%-დან 25%-მდე, თურქეთმა 25%-დან 22%-მდე (Amsden 2005, p. 219, table11.2).

გააზიარეთ საოციალურ ქსელებში
Facebook
Twitter
Telegram
შეიძლება დაინტერესდეთ