ავტორი: © გოჩა გვასალია.

© European.ge

ბოლო დროს დასავლურ ეკონომიკურ ანალიტიკაში ძალზე აქტუალური გახდა არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკის (unconventional monetary policy ან non-traditional monetary policy) თემა. ამ საკითხს ეხება მრავალი ცნობილი ეკონომისტი (მ. ობსტფელდი, ნ. რუბინი, ჯ. სტიგლიცი, მ. დრაგი და სხვ.). ნურიელ რუბინიმ მართებულად აღნიშნა 2015 წლის თებერვალში, რომ არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკა მსოფლიო ეკონომიკის ძირითადი თავისებურება იქნება უახლოეს წლებში.

არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკის ცნების განმარტებამდე უთუოდ უნდა ითქვას, რომ უკვე კეინსის ეკონომიკურ თეორიაში არსებობს მეთოდი, რომელიც კრიზისული პერიოდების დასაძლევად გამოიყენება. ამ მეთოდს მიმართავდა ფრანკლინ რუზველტი დიდი დეპრესიის შედეგების აღმოსაფხვრელად. კეინსის თანახმად, კრიზისის დროს, ფინანსური სიძნელეების წინაშე მდგარი დარგების მხარდასაჭერად სახელმწიფომ უნდა გამოყოს თანხები. ეს თანხები იქმნება გადასახადების ზრდით. საბიუჯეტო შემოსავლები კი მიიმართება კრიზისული საწარმოებისა და კომპანიების ფინანსირებისათვის. კეინსი მიუთითებდა, რომ ამ დროს უნდა გაიზარდოს მიმოქცევაში არსებული ფულის მასა (აქ იზრდება ინფლაციის რისკი). ეს გააუმჯობესებს საინვესტიციო გარემოს და მოახდენს მოხმარების სტიმულირებას. კეინსის მსჯელობაში გამოკვეთილია სახელმწიფოს როლი ეკონომიკური კრიზისის აღმოსაფხვრელად. ამ კეინსიანური მეთოდის სისწორეში ეჭვი შეჰქონდათ მონეტარისტ ნეოკონსერვატორებს, ნეოკლასიკური ეკონომიკური თეორიის დამცველებს (ირვინგ ფიშერი, ჯონ ბეიტს კლარკი, მილტონ ფრიდმენი და სხვ.). ისინი აკრიტიკებდნენ კეინსს და წინ წამოსწევდნენ ფულად-საკრედიტო (მონეტარული) პოლიტიკის როლს. მათგან მომდინარეობს ეკონომიკაში სახელმწიფოს ჩარევის მინიმიზაციისა და ბაზრის „უხილავი ხელის“ იდეა, როდესაც ბაზარი თვითრეგულირდება სახელმწიფოს ჩარევის გარეშე. მონეტარულ პოლიტიკაში ძირითადი ამძრავი მექანიზმი არის ფულის მასით ოპერირება. გავიხსენოთ, რომ ფულის ქარტალური თეორია, იგივე ქარტალიზმი (chartalism, (ლათ. charta – ქაღალდის ფურცელი) ფულის ღირებულებას განსაზღვრავს მისი რაოდენობით მიმოქცევაში, რომელსაც არეგულირებს სახელმწიფო და მას აქვს მონოპოლია ფიატური ფულის ემისიაზე. ქარტალური თეორიის სათავესთან დგას გეორგ ფრიდრიხ კნაპი (Knapp, 1842 – 1926). მოგვიანებით, ჯონ მეინარდ კეინსმა განავითარა თავის გამოკვლევაში Treatise of Money (1930) („ტრაქტატი ფულის შესახებ“). ქარტალიზმის თეორია. სადღეისოდ არსებობს ნეოქარტალიზმი და მას ეწოდება MMT (Modern Monetary Theory). მისი თვალსაჩინო დამცველები არიან ბილ მიჩელი (Bill Mitchell), უორენ მოზლერი (Warren Mosler) და სხვები.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ 40 წლის მანძილზე მონეტარული (ფულად-საკრედიტო) ინსტრუმენტარიუმი არ გამოიყენებოდა დასავლეთში. პრეზიდენტ ნიქსონის დროს ფედრეზერვის მაშინდელი თავ-რე არტურ ბერნსი (A. Burns, 1970 – 78) ცდილობდა მონეტარული მეთოდების გამოყენებას აშშ-ს ეკონომიკის გასაჯანსაღებლად. ეს მცდელობა კარგი შედეგით ვერ დასრულდა. მონეტარულმა მეთოდებმა ფედრეზერვის თავ-რის, ალან გრინსპენის (A. Greenspan, 1987 – 2006) დროს ჰპოვა რეგულარული გამოყენება. გრინსპენის მმართველობისას საპროცენტო განაკვეთი იქცა მონეტარული პოლიტიკის მთავარ ინსტრუმენტად. გრინსპენის დროს შემუშავდა ინფლაციური ტარგეტირების (ტარგეტინგის) მექანიზმი და შემდეგ ის გავრცელდა ბრიტანეთში, კანადაში, ახალ ზელანდიაში.

2007 – 09 წლების რეცესიის შემდეგ, პოსტკრიზისული აღდგენის პერიოდში დასავლეთის მთავრობები მიმართავენ როგორც კეინსიანურ, ასევე მონეტარისტულ (ფრიდმენისეულ) მეთოდებს. პოსტრეცესიული სანაციური ზომები აშშ-სა და დასავლეთ ევროპაში წმინდა მონეტარისტული ხასიათისა არ ყოფილა. სახელმწიფომ დიდი როლი შეასრულა კრიზისში მყოფი დიდი კომპანიებისა და სისტემაწარმომქმნელი საკვანძო ფინანსური ინსტიტუტების გადასარჩენად. სწორედ ამან განაცხოველა ძველი დისკუსია ნეოკეინსიანელებსა და მონეტარისტებს შორის. უფრო არსებითი ისაა, რომ თანამედროვე ეკონომიკაში ხდება კეინსიანიზმისა და მონეტარიზმის, ასევე არატრადიციული ფულად-საკრედიტო მეთოდების კომბინირება. ესაა ორთოდოქსული და ჰეტეროდოქსული მონეტარული მეთოდების კოჰაბიტირება და კოორდინირება ფინანსურ პრაქტიკაში.

ფედრეზერვი (FRS) როგორც აშშ-ს ცენტრალური ბანკი, არის ნოვატორი, ვინც გამოიყენა არატრადიციული მონეტარული მეთოდები საფინანსო პრაქტიკაში. კრიზისში მყოფი ფინანსური ინსტიტუტებისათვის შეიქმნა ახალი მასიური საკრედიტო ხაზები და ეკონომიკურად უმნიშვნელოვანეს დიდ კორპორაციებს ენიჭებოდათ ლიკვიდობა. არატრადიციული მონეტარული მეთოდები არის ექსტრენული მხარდაჭერა სახელმწიფოსგან, როდესაც ფინანსური ინსტიტუტები ვერ აღწევენ თავს კრიზისს მხოლოდ სტანდარტული საბაზრო მეთოდების გამოყენებით. ფედრეზერვს 2007 – 09 წლების რეცესიის დამდეგისას ჰქონდა ერთი ძირითადი ინსტრუმენტი რეცესიის შესაჩერებლად. ეს იყო საბაზისო საპროცენტო განაკვეთი ფედერალური ფონდების მიხედვით (Federal Funds Rate). ეს განაკვეთი განსაზღვრავს პროცენტს, რომლის მიხედვითაც კომერციული ბანკები ერთმანეთს ერთი ღამით (overnight) აძლევენ მოკლევადიან კრედიტებს (ერთდღიანი სესხები). ისინი განთავსებულია ფედრეზერვის ანგარიშზე. მეორე საკრედიტო განაკვეთი არის დისკაუნტური (სააღრიცხვო) განაკვეთი, რომელსაც ბანკები ისე ხშირად არ მიმართავენ, როგორც განაკვეთს ფედერალური ფონდების მიხედვით. დისკაუნტი არის ის საპროცენტო განაკვეთი, რომელსაც ცენტრალური ბანკი იღებს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების აღრიცხვისას.

არსებობს საკრედიტო მიდგომის მომხრეთა მიერ შექმნილი თეორია, რომლის თანახმად, მონეტარული ზემოქმედება ბაზარზე ხდება არა მოკლევადიანი საპროცენტო განაკვეთების მეშვეობით, არამედ კრედიტების გაცემის მეთოდიკის მეშვეობით. სწორედ კრედიტების გაცემას გულისხმობს სადღეისოდ ფართოდ გამოყენებული QE-ს (რაოდენობრივი შემსუბუქების) პროგრამები აშშ-სა და ევროზონის ქვეყნებში. 2008 წლის შემოდგომაზე, როდესაც რეცესია პიკს აღწევდა, ფედრეზერვმა (FRS) დაიწყო აქტივების შესყიდვის მიზნობრივი პროგრამა LSAP (Large Scale Asset Purchase Program). ეს ნიშნავს, რომ აქტივების ბალანსის გაფართოება ხდება ფულის მასის გაზრდით ფინანსურ ბაზარზე. LSAP წინ უსწრებდა QE-ს. 2010 -12 წლებში განხორციელდა LSAP 2 და LSAP 3 პროგრამები. ტრადიციული მონეტარული პოლიტიკის დროს ობლიგაციების ყიდვა-გაყიდვით ბანკები ამცირებენ ან ადიდებენ მიმოქცევაში არსებული ფულის მასას და ობლიგაციების შემოსავლიანობის (yield) განაკვეთებს. ასეთი მეთოდით ხდება უშუალო ზემოქმედება მოკლევადიან საპროცენტო განაკვეთზე. 2008 წლის რეცესიის დროს ფედრეზერვმა მკვეთრად დაამდაბლა საპროცენტო განაკვეთი, რაც მიზნად ისახავდა დოლარის კურსის დაწევას და მიმოქცევაში არსებული ფულის მასის ზრდას.

არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკის თეორიულ დასაბუთებასა და ფინანსურ პრაქტიკაში გამოყენებად მის მეთოდებს გამოკვლევები მიუძღვნეს დასავლელმა ეკონომისტებმა: მაიკლ ვუდფორდმა (M. Woodford) ბენ ბერნანკემ (B. Bernanke), კლაუდიო ბორიომ (C. Borio), ჟან-კლოდ ტრიშემ (J.-C. Trichet), პიტი დისიატატმა (P. Disyatat) და სხვებმა. ცხადია, რომ აზრთა სხვადასხვაობა დიდი იქნება, რადგან არატრადიციული ფინანსური ინსტრუმენტარიუმი მეტად სპეციფიკური საკითხია ეკონომიკურ მეცნიერებაში და მეცნიერები ერთმანეთისაგან განსხვავებულად ასაბუთებენ ამა თუ იმ მეთოდის მართებულობასა და ეფექტიანობის ხარისხს.

არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკა არის ცენტრალური ბანკის მიერ განხორციელებული სავალუტო ინტერვენციის ახალი ვერსია. სავალუტო ინტერვენციის დროს ცენტრალური ბანკი გამოდის სავალუტო ბაზრის მონაწილედ და ის ვალუტის შეთავაზებას განსაზღვრავს ოფიციალური რეზერვების რაოდენობის შეცვლით. ბანკი უცხოური ვალუტის დიდი რაოდენობის ყიდვით ან გაყიდვით ახდენს ვალუტის კურსზე ზემოქმედებას. სავალუტო ინტერვენცია საპროცენტო განაკვეთსა და მონეტარულ პოლიტიკასთან ერთად ადგენს ამა თუ იმ ვალუტის ღირებულებას და ახდენს ბაზრის სტაბილიზაციას. სავალუტო ინტერვენცია სახელმწიფოს უშუალო ეკონომიკური ინტერესიდან გამომდინარეობს.

სავალუტო ინტერვენცია იცვლება საკრედიტო ინტერვენციით. 2007 – 09 წლების რეცესიამ ცენტრალური ბანკებისაგან მოითხოვა ექსპანსიონისტური ეკონომიკური პოლიტიკის გატარება. მას შემდეგ, რაც ცენტრალურმა ბანკებმა მინიმუმამდე დასწიეს საპროცენტო განაკვეთები, ისინი იძულებულნი გახდნენ შეესყიდათ გრძელვადიანი სახელმწიფო ობლიგაციები. კრიზისმა აიძულა ცენტრალური ბანკები, რომ ისინი იქცნენ შუამავლებად (ბროკერებად) ბანკებსა და სახელმწიფო სექტორის ფინანსებს შორის.

მოკლევადიანი საპროცენტო განაკვეთების დაწევის მეთოდი, რომელიც მიზნად ისახავს ეკონომიკის ლიკვიდობის ზრდას, შეზღუდულია ნომინალური საპროცენტო განაკვეთის ნულოვანი ზღვარით. როდესაც ნომინალური საპროცენტო განაკვეთები ნულს უახლოვდება, ცენტრალურ ბანკს არ შეუძლია გამოიყენოს მოკლევადიანი საპროცენტო განაკვეთები ეკონომიკის სტაბილიზაციისათვის. ის მეთოდები, რომელთაც მიმართეს როგორც განვითარებული, ასევე განვითარებადი ქვეყნების ცენტრალურმა ბანკებმა, იწოდება არატრადიციულად. აქედან მომდინარეობს არატრადიციული (არასტანდარტული) მონეტარული პოლიტიკის ცნება. მონეტარული პოლიტიკის არასტანდარტული ზომები, რაც ხშირად განიხილება დასავლელი ანალიტიკოსების მიერ, იგივე არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკაა. ეს პოლიტიკა გულისხმობს, რომ აქამდე მეთვალყურის (supervisor) როლში მყოფი ცენტრალური ბანკი ფულად-საკრედიტო ბაზრის აქტიური მონაწილე ხდება. არატრადიციული მონეტარული (ფულად-საკრედიტო) პოლიტიკა გულისხმობს საგანგებო ზომებისა და განსაკუთრებული ფინანსური ინსტრუმენტების გამოყენებას მაკროეკონომიკურ ლანდშაფტზე ზემოქმედების მოსახდენად და გლობალური ეკონომიკური პროცესების რეალიების სწორი პროგნოზირებისათვის. ეს ზომები არატრადიციულად იწოდება იმის გამო, რომ ისინი ადრე არ გამოიყენებოდა ცენტრალური ბანკების მიერ ფინანსურ პრაქტიკაში, ან ძალზე იშვიათად გამოიყენებოდა. არატრადიციული ფინანსური ინსტრუმენტები რეგულატორული პოლიტიკის მეთოდებია, როდესაც სახელმწიფო უშუალოდ ერევა საბაზრო პროცესებში კრიზისული ეკონომიკის დასახმარებლად. ძირითადი განსხვავება არატრადიციული (არასტანდარტული) მონეტარული პოლიტიკისა ტრადიციული (სტანდარტული) მონეტარული პოლიტიკისაგან მდგომარეობს სწორედ იმაში, რამდენად იცვლება ბაზრის ცხოვრებაში სახელმწიფოს ჩაურევლობის ნეოკონსერვატორული პრინციპი, რამდენად ცვლის ცენტრალური ბანკი თავის პოლიტიკას და სანაციურ ზომებს კრიზისის დასაძლევად. სავალუტო ფონდის (IMF) ეკონომისტებმა შექმნეს ტერმინი MP-plus (Monetary Policy Plus), რაც გულისხმობს ფინანსური ინსტრუმენტარიუმის ძალზე ფართო ნაკრებს, რომელშიც შედის როგორც ტრადიციული ფულად-საკრედიტო მეთოდები, ასევე არატრადიციული მეთოდები. ტრადიციული ფულად-საკრედიტო მეთოდების გამოყენებისას მონეტარული პოლიტიკა ეკონომიკის სტიმულირებას ახდენს ორი არხის მეშვეობით. ესენია: Interest rate channel (საპროცენტო განაკვეთის არხი) და Bank lending channel (საბანკო დაკრედიტების არხი). 2007 – 09 წლების რეცესიის დროს ამ ორმა ტრადიციულმა არხმა ვერ მოახდინა დადებითი გავლენა კრიზისულ ეკონომიკაზე და მაშინ მიმართეს არატრადიციულ მეთოდებს.

არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკის ცნებაში იგულისხმება ის, რომ კრიზისის დასაძლევად მიმართული ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა მთლად მონეტარისტული არაა და მასში არის კეინსიანური ელემენტები. ძნელია იმის განსაზღვრა, რა არის არატრადიციულ მონეტარისტულ პოლიტიკაში წმინდა მონეტარისტული (ფრიდმენისეული) და რაა მასში კეინსიანური. მაგალითად, 2008 წლის რეცესიის შემდეგ აშშ-ს ფედერალური ხელისუფლება ბანკებს დაეხმარა 700 მლრდ. $-ით. როდესაც სახელმწიფო ასეთი თანხებით ეხმარება ბანკებს მათი გაკოტრების თავიდან აცილების მიზნით, ეს უკვე ნიშნავს გარკვეული ფორმით ბანკების გამოუცხადებელ ნაციონალიზაციას. ეს იყო კეინსიანური მეთოდების გამოყენება კრიზისის შედეგების აღმოსაფხვრელად. მოგვიანოდ, 2010 წლიდან აშშ-ს ფედერალურმა ხელისუფლებამ მიმართა მონეტარისტულ ზომებს, ასევე არატრადიციულ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას.

ფედრეზერვმა 2007 – 09 წლების რეცესიის დროს მიმართა კომპლექსურ სანაციურ პროგრამას ეკონომიკის კრიზისიდან გამოსაყვანად. კრიზისული ფონდების მხარდასაჭერად ფედრეზერვმა განახორციელა პროგრამა Asset-Backed Commercial Paper Money Market Mutual Fund Liquidity Facility (ერთმანეთთან დაკავშირებული ფონდებისგან კომერციული ფასიანი ქაღალდების შეძენის ფინანსირების პროგრამა). ამის გარდა, ფედრეზერვმა აამოქმედა პროგრამა Commercial Paper Funding Facility (კომერციული ფასიანი ქაღალდების ფინანსირება). ფედრეზერვმა იპოთეკური კომპანიების ასობით მილიარდი დოლარის ვალი გამოისყიდა, რათა შეეჩერებინა MBS (Mortgage-backed securities) – იპოთეკური ობლიგაციების კატასტროფული გაუფასურება და housing bubble (სამშენებლო ბუშტის წარმოქმნა). ეს პროგრამები წინ უსწრებდა QE-ს ამოქმედებას. ფედრეზერვი მთელი ამ წლების განმავლობაში თანმიმდევრულად ცდილობდა მაკროეკონომიკური სტაბილიზაციის მიღწევას და მან ამას მიაღწია. ბენ ბერნანკე იყო ამ პოლიტიკის სულისჩამდგმელი და განმახორციელებელი.

სავალუტო ფონდის დირექტორი, კრისტინ ლაგარდი სიმპოზიუმზე 2013 წლის აგვისტოში აღნიშნავდა, რომ სავალუტო ფონდის თანახმად, არატრადიციული მონეტარისტული პოლიტიკის შედეგები დადებითია და ამ პოლიტიკამ თავიდან აიცილა საფინანსო სისტემის კრახი. მიმდინარე წლის აპრილში ნიუ-იორკის ფედერალური სარეზერვო ბანკის პრეზიდენტმა, უილიამ დადლიმ (Dudley) (ის არის ფედრეზერვის მონეტარული პოლიტიკის კომიტეტის წევრი, ვისაც აქვს ხმის უფლება საპროცენტო განაკვეთის დაწესების დროს) ტრანსატლანტიკური დივერგენციის საკითხებზე გამართულ კონფერენციაზე განაცხადა, რომ გლობალურ საბანკო სისტემაში ამაღლდა ლიკვიდობა და მიღებულ იქნა ზომები ფინანსური ბაზრის განმტკიცებისათვის.

არატრადიციულ მონეტარულ პოლიტიკას მიეკუთვნება ფედრეზერვის (FRS) მიერ წლების მანძილზე გამოყენებული QE-ის (Quantitative easing – რაოდენობრივი შემსუბუქება) პროგრამები და ასევე CE-ის (Credit easing – საკრედიტო შემსუბუქება) პროგრამები. QE-ს ფინანსური მეთოდს მიმართავდა აშშ-ს ფედერალური მთავრობა ჯერ კიდევ 1932 წელს, როდესაც დიდი დეპრესია იდგა. QE-ს განხორციელებისას ცენტრალური ბანკების ბალანსი სამჯერ იზრდება იპოთეკური ქაღალდებისა და ობლიგაციების შესყიდვის გზით. QE-ს პოლიტიკა გამოყენებულ იქნა იაპონიის ბანკის მიერ გასული საუკუნის 90-იან წლებში, როდესაც იაპონიის ფინანსურ ბაზრებზე კრიზისი დაიწყო. იმ დროს იაპონიის ბანკი ყიდულობდა ნორმაზე მეტ სახელმწიფო ობლიგაციებს, რათა საპროცენტო განაკვეთი ნოლთან ახლოს ყოფილიყო შენარჩუნებული. დეფლაციასთან ბრძოლის მიზნით QE პროგრამას იაპონიის ბანკმა მიმართა 2001 – 06 წლებშიც. აშშ-ს ფედრეზერვი და ასევე ევროზონის ცენტრალური ბანკები ახლაც ადგანან QE-ს პოლიტიკას, მიუხედავად იმისა, რომ ის გააკრიტკეს თვალსაჩინო დასავლელმა ეკონომისტებმა (რუბინიმ, სტიგლიცმა და სხვ.). მათი აზრით, არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკა გრძელვადიან პერსპექტივაში არაეფექტიანი და დეფლაციის რისკის შემცველია. QE 1 (პირველი პროგრამა) განხორციელდა 2008 წლის ნოემბრიდან 2010 წლის მარტამდე. ამ პროგრამამ არ მოიტანა ის სრული შედეგი, რასაც ელოდნენ, ამიტომ შემდგომ პერიოდში განხორციელდა QE 2, QE 3 პროგრამები.

ტრადიციული მონეტარული პოლიტიკის (conventional monetary policy) დროს ცენტრალური ბანკი ყიდის ან ყიდულობს სახელმწიფო ობლიგაციებს არსებული საპროცენტო განაკვეთის შენარჩუნების მიზნით. რაოდენობრივი შემსუბუქების (QE) დროს კი ცენტრალური ბანკი ყიდულობს ან უზრუნველყოფს ფინანსურ აქტივებს, რათა ბაზარზე ფულის მასა გაზარდოს და მოახდინოს ეკონომიკის სტიმულირება. QE მხოლოდ მაშნაა ქმედითი ინსტრუმენტი, როდესაც კერძო სექტორი ობლიგაციების გაყიდვაში მიღებულ თანხას ბანკში კი არ ინახავს დეპოზიტის სახით, არამედ მიმოქცევაში უშვებს. აშშ-ს ფედრეზერვი თავისი რეზერვებით ყიდულობს ობლიგაციებს, ობლიგაციების გამყიდველი კი იღებს თანხას, რომელიც მან უნდა მიმართოს იპოთეკურ და სამომხმარებლო ბაზარზე. ბრუნვაში არსებული ფინანსების მატება კი იწვევს ეკონომიკის სტიმულირებას. ხდება სახელმწიფო ვალუტისათვის ლიკვიდობის მინიჭება (systemic domestic liquidity arrangements), როდესაც ფინანსური ბაზრის იმ მონაწილეთა რაოდენობა იზრდება, რომელთაც შეუძლიათ სესხების აღება ცენტრალური ბანკიდან. თავად ლიკვიდობის გაზრდაც (liquidity easing measures) ხდება არატრადიციული მეთოდების გამოყენებით.

QE-ს ფინანსური ინსტრუმენტი შეიცავს რისკებს. თუ ობლიგაციების გამყიდველი ბანკი თანხებს არ მიმართავს იპოთეკური და სამომხმარებლო კრედიტების ბაზარზე, მაშინ QE-ს არ ექნება ის შედეგი, რასაც მისგან მოელიან. თუ ბანკები ობლიგაციების გაყიდვაში მიღებულ თანხას მიმართავენ არა იპოთეკურ და სამომხმარებლო, არამედ სანედლეულო და სასაქონლო ბაზარზე, მაშინ QE არ მოქმედებს. გარდა ამ რისკებისა, QE შეიცავს ინფლაციის რისკსაც. ზემოთ ნახსენები კეინსიანური ფულად-საკრედიტო მეთოდიც შეიცავს ინფლაციის რისკს. ფინანსური ინსტრუმენტების გამოყენებით მიმოქცევაში შემოტანილი დიდი ფულის მასა რეალურ, მწარმოებლურ ეკონომიკასა და ფინანსების ეკონომიკას შორის დაშორებას ზრდის. მონეტარული პოლიტიკის განხორციელება გულისხმობს ჯენტლმენურ შეთანხმებას ცენტრალურ ბანკსა და კომერციულ ბანკებს შორის. აქვე იგულისხმება შეგონების (moral suasion) მეთოდი, რომ კომერციულმა ბანკებმა იმოქმედონ საერთო ინტერესების მიხედვით. აქვე აღსანიშნავია, რომ არატრადიციული მონეტარული ინსტრუმენტარიუმი წარმოქმნის ფიდუციარულ ფულს. ეს ის თანხებია, რომელიც არაა მატერიალურად უზრუნველყოფილი, მაგრამ აღჭურვილია საზოგადოების ნდობით, რომ ამ ფულით შეიძლება ყიდვა- გაყიდვა.

საკრედიტო შემსუბუქების (CE) მეთოდი განსხვავდება რაოდენობრივი შემსუბუქების (QE) მეთოდისაგან. CE მიზნად ისახავს საკრედიტო ბაზრის ოპტიმიზაციასა და დამატებითი ლიკვიდობის მინიჭებას ეკონომიკისათვის ფასიანი ქაღალდების შესყიდვისა და ასევე დაკრედიტების მეთოდებით. განსხვავება იმაში მდგომარეობს, რომ CE-ს გამოყენებისას ცენტრალური ბანკი ცვლის არა ბანკების რეზერვების რაოდენობას, როგორც ეს ხდება QE-ს მეთოდის გამოყენებისას, არამედ ცვლის თავისი ფინანსური აქტივების სტრუქტურას, რათა გამოაცოცხლოს კრიზისული ბაზრები. საკრედიტო შემსუბუქების ინსტრუმენტარიუმში შედის გრძელვადიანი ფასიანი ქაღალდების შესყიდვა, საფინანსო ინსტიტუტების დაკრედიტება და საკვანძო საკრედიტო ბაზრებისათვის ლიკვიდობის მინიჭება ფასიანი ქაღალდების ყიდვა-გაყიდვის გზით. ესაა securities liquidity provision, როცა კომერციული ბანკების მფლობელობაში არსებული კერძო კომპანიების არალიკვიდური ფასიანი ქაღალდები იცვლება ცენტრალური ბანკის მფლობელობაში არსებულ ლიკვიდურ სახელმწიფო ობლიგაციებზე. არსებობს ორი სახის საკრედიტო შემსუბუქება. პირველია indirect credit easing (არაპირდაპირი საკრედიტო შემსუბუქება), როდესაც ცენტრალური ბანკი კომერციულ ბანკებს ანიჭებს გრძელვადიან ლიკვიდობას. მეორეა direct credit easing (პირდაპირი საკრედიტო შემსუბუქება), როდესაც ცენტრალური ბანკი უშუალოდ ერევა ფინანსური ბაზრების საქმიანობაში, ყიდულობს ფასიან ქაღალდებსა და კორპორატიულ ობლიგაციებს. 2007 წლის ზაფხულიდან ფედრეზერვმა CE-სა QE-ის კომბინირებული პროგრამები განახორციელა. ფედრეზერვის ადრინდელმა თავ-რემ, ბენ ბერნანკემ (თავ-რეობის წლები 2006 – 14) პრაქტიკაში გაატარა ნეოქარტალიზმისა და ნეოკეინსიანელობის სინთეზი. ბერნანკემ აიცილა თავიდან დეფლაცია და ინფლაცია შეინარჩუნა 2 %-ის ზღვარზე, რაც ყველაზე ოპტიმალური იყო საფინანსო ინსტიტუტებისათვის. ბერნანკეს კარგად ჰქონდა შესწავლილი 1930-იანი წლების დეპრესია და იცოდა ყველა ის მეთოდი, რომელიც გამოყენებული იქნა აშშ-ს მაშინდელი ფედერალური მთავრობის მიერ დეპრესიის შედეგების აღმოსაფხვრელად. ფედრეზერვის მიერ ინფლაციური ტარგეტირება ეფექტიანი გამოდგა. ესვე ითქმის ფედრეზერვის მიერ განხორციელებულ ფულადი ტრანსმისიის მექანიზმზე. მხოლოდ ის არაა, რომ ფედრეზერვს აქვს დოლარის ბაკნოტების ბეჭდვის ექსკლუზიური უფლება და ზედმეტი ფულის მასა ჩნდება. ფაქტია, რომ ამ პერიოდისათვის არატრადიციულმა მონეტარულმა მეთოდებმა და მთლიანად მონეტარულმა პოლიტიკამ გაამართლა და მას უნდა უმადლოდეს მსოფლიო ეკონომიკა, რომ გაჭიანურებული ეკონომიკური კრიზისი კვლავ დეპრესიაში არ გადაიზარდა. იმაზე, თუ როგორ მოქმედებს ფინანსურ ბაზარზე არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკა, წერს ადამ ჰეიესი (Hayes) პორტალზე Investopedia. სტატიის სათაურია How Unconventional Monetary Policy Works (როგორ მოქმედებს არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკა).

QE-ს პოლიტიკის ეფექტიანობის დასტური ისიცაა, რომ 2015 წლის იანვარში ევროპის ცენტრალურმა ბანკმა გააგრძელა თავისი QE პროგრამა. ამის გარდა ევროპის ცენტრალურმა ბანკმა აამოქმედა სახელმწიფოებრივ (საზოგადოებრივ) სექტორში შესყიდვათა პროგრამა (PSPP – Public Sector Purchase programme). ეს პროგრამა მიზნად ისახავს ევროზონის ქვეყნების სუვერენულ ობლიგაციათა და ევროპული ინსტიტუტების ფასიანი ქაღალდების ყოველთვიურ შესყიდვას 60 მლრდ. ევროს ოდენობით. პროგრამა იმოქმედებს 2016 წლის სექტემბრამდე ან უფრო მეტი დროით აუცილებლობის შემთხვევაში.

არატრადიციულ (არასტანდარტულ) ფინანსურ მეთოდებს მიეკუთვნება NIRP (Negative interest rate policy – ნეგატიური საპროცენტო განაკვეთის პოლიტიკა). ნეგატიური საპროცენტო განაკვეთის დროს ბანკი დეპოზიტის მფლობელისგან იღებს პროცენტს და არა აძლევს მას დადგენილ პროცენტს, როგორც ბანკის კრედიტორს. ამ ფინანსური ინსტრუმენტის მიზანია, რაც შეიძლება მეტი ფულის გაშვება მიმოქცევაში. ნეგატიური განაკვეთის პოლიტიკა (NIRP) გააკრიტიკა ჯოზეფ სტიგლიცმა პორტალზე Project Syndicate (13 აპრ., 2016) სათაურით What’s wrong With Negative Rates? (რა ცდომილება აქვს ნეგატიურ განაკვეთს?). მაგრამ ნეგატიური განაკვეთის პოლიტიკა მრავალი ქვეყნის ცენტრალური ბანკების ჩვეულებრივ საფინანსო პრაქტიკად იქცა. არატრადიციულ მეთოდს აგრეთვე მიეკუთვნება ZIRP (Zero interest rate policy – ნულოვანი საპროცენტო განაკვეთის პოლიტიკა). NIRP-სა და ZIRP-ს დასავლელ ეკონომისტთა შორის ჰყავს როგორც მხარდამჭერები, ასევე კრიტიკოსები. არასტანდარტული ფინანსური ინსტრუმენტების, იგივე არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკის მიზანი არის ფულის რაც შეიძლება დიდი მასის გაშვება მიმოქცევაში მაკროეკონომიკური მაჩვენებლების ამაღლებისათვის. ხდება მცირე ბიზნესის, პატარა მეურნეობების, ასევე სამომხმარებლო შენაძენების სტიმულირება. მთლიანობაში ეს დადებითად მოქმედებს ეკონომიკაზე. თანხები დეპოზიტების სახით კი არ უნდა ინახებოდეს ბანკებში, არამედ მიმოქცევაში უნდა იყოს. ბანკებს ამისკენ უბიძგებს NIRP (ნეგატიური საპროცენტო განაკვეთის პოლიტიკა).

არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკის ზომებს მიეკუთვნება FG (forward guidance-ის მეთოდი). ამ დროს ცენტრალური ბანკების სამომავლო განზრახვათა დეკლარირება ხდება. ესაა გრძელვადიან საპროცენტო განაკვეთზე ზემოქმედება ბაზრის მონაწილეთა მოლოდინების მენეჯმენტის გზით. FG არის ვალდებულება, რომ არსებული საპროცენტო განაკვეთები შენარჩუნდება ნულოვან ნიშნულზე უფრო დიდხანს, ვიდრე ეს გამართლებულია ეკონომიკური მაჩვენებლების მიხედვით.

ეკონომიკის არატრადიციული სტიმულირების ზომები უკვე ჩვეულებრივ პრაქტიკად იქცა მრავალ ქვეყანაში. იზრდება ცენტრალური ბანკების და შესაბამისად სახელმწიფოს რეგულატორული როლი ეკონომიკაში. ცენტრალური ბანკები მუდმივად აქვეყნებენ ცნობებს, თუ რა დადებითი შედეგები მოჰყვა მათ მიერ გატარებულ არატრადიციულ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას. მაგალითად, ფედრეზერვი რეგულარულად აწვდის ინფორმაციას თავისი საქმიანობის შესახებ აშშ-ს კონგრესთან არსებულ ანალიტიკურ-საგამოძიებო და აუდიტორულ ორგანოს GAO-ს (The Government Accountability Office -ფედერალური მთავრობის ანგარიშგების ოფისი). ცენტრალური ბანკების როლის ზრდა გლობალური ეკონომიკური სტაბილიზაციის საქმეში ზრდის სახელმწიფოს ჩარევის შესაძლებლობას თავისუფალი ბაზრის ცხოვრებაში. ესეც ცხადია, რომ აქამდე არსებული ეკონომიკური პოსტულატები ხელახალ გააზრებასა და დასაბუთებას მოითხოვენ მაკროეკონომიკური კონიუნქტურის მზარდი დინამიკურობისა და ვოლატილობის გამო.

აღსანიშნავია ისიც, რომ არატრადიციული მონეტარული პოლიტიკა მხოლოდ ეკონომიკას არ ეხება. ის ხშირად ხდება პოლიტიკური დავის საგანი სხვადასხვა ქვეყნებს შორის. მონეტარული და ფისკალური (საბიუჯეტო) მეთოდები ერთმანეთს უახლოვდება და მათ შორის განსხვავება მცირდება. ფაქტობრივად, ახლა იწყება მონეტარული პოლიტიკის კარდინალური ტრანსფორმაცია და მუშავდება საბიუჯეტო, ფულად-საკრედიტო (მონეტარული) და ფისკალური პოლიტიკის ურთიერთქმედების კომპლექსური მეთოდები. ესაა ახალი გლობალური ეკონომიკური პარადიგმის დასაწყისი მსოფლიო ფინანსების ისტორიაში.

*პირველად სრული სახით გამოქვეყნდა ჟურნალში „აუდიტი, აღრიცხვა, ფინანსები“ (N 4 (196), 2016).

ფოტო გარეკანზე: © ჟურნალი project-syndicate.