გთავაზობთ საბერძნეთის ყოფილი ფინანსთა მინისტრისა და ეკონომიკის პროფესორის იანის ვარუფაკისის გამოცემა Project Syndicate-ზე 2016 წლის 4 მაისს გამოქვეყნებული წერილის თარგმანს.

ვარუფაკისი გახლავთ ევროპისა და გლობალური კრიზის გარშემო მიმდინარე დებატების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მონაწილე. იგი ავტორია წიგნისა „გლობალური მინოტავრი“ (The Global Minotaur), ასევე მას ეკუთვნის აკადემიური ტექსტები ეკონომიკასა და თამაშის თეორიაზე, გახლავთ ათენის უნივერსიტეტის პროფესორი და „Valve Corporation”-ის კერძო კონსულტანტი. ვარუფაკისმა ახლახანს დააფუძნა მოძრაობა “Diem25 – Democracy in Europe Movement 2025“.

ინგლისურიდან თარგმნა დავით არონიამ.

© European.ge

2008 წლის ფინანსურმა კრიზისმა მკვეთრად გაზარდა მოთხოვნა ისეთ გლობალურ საფინანსო სისტემაზე, რომელიც შეძლებს შეამციროს სავაჭრო დისბალანსები, შეათხელოს სპეკულაციური კაპიტალის ნაკადები და თავიდან აიცილოს სისტემური ეპიდემიები. თავდაპირველი ბრეტონ ვუდსის სისტემის მიზანიც, ცხადია, სწორედ ეს იყო. მაგრამ დღეს ასეთი სისტემა სავსებით უსუსური და არასასურველი იქნება. მაშ, როგორ გვესახება ბრეტონ ვუდსის ალტერნატივა?

1944 წლის ბრეტონ ვუდსის კონფერენცია[1] ორი ადამიანის და მათი ხედვების პაექრობად შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ. ესენი გახლდათ, ერთის მხრივ, ჰარი დექსტერ უაითი, პრეზიდენტ ფრანკლინ რუზველტის წარმომადგენელი, და მეორეს მხრივ ჯონ მეინარდ კეინზი, რომელიც მაშინ უკვე მინავლებულ იმპერიულ ბრიტანეთს წარმოადგენდა. ალბათ გასაკვირი არცაა, რომ საბოლოოდ უაითის სქემამ გაიმარჯვა, რადგან ის შეერთებული შტატების ომისშემდგომ დადებით სავაჭრო სალდოს ემყარებოდა. აშშ-მ ეს პროფიციტი[2] ევროპის და იაპონიის დოლარიზაციისთვის გამოიყენა, რის სანაცვლოდად ეს ქვეყნები სავალუტო პოლიტიკის უპირობო განკარგვაზეც დაითანხმა. ეს ახალი ომისშემდგომი სისტემა კაპიტალიზმის ოქროს ხანას დაედო საფუძვლად, მაგრამ დიდხანს ვერ გასტანა და როგორც კი შეერთებულმა შტატებმა სავაჭრო პროფიციტი დაკარგა, უათის სქემა უმალვე ჩამოიშალა.

კითხვა, რომელიც პერიოდულად ისმის ბოლო ათწლეულის განმავლობაში, ძალიან პირდაპირია: იქნებ 2008 წლის შემდგომი მრავალპოლარული სამყაროსთვის კეინზის სანაგვეზე მოსროლილი გეგმა უფრო გამოსადეგი ყოფილიყო?

2009 წლის დასაწყისში სწორედ ეს პოზიცია დააფიქსირა ჩინეთის ცენტრალური ბანკის მმართველმა, ძოუ სიაოჩუანმა, და სინანული გამოთქვა, რომ ბრეტონ ვუდსში კეინზის შემოთავაზებას არ მიემხრნენ. ორი წლის შემდეგ დომინიკ სტრაუს-კანს, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მაშინდელ მოქმედ დირექტორს, ჰკითხეს, მისი აზრით რა როლი შეიძლებოდა ეთამაშა სავალუტო ფონდს 2008 წლის შემდეგ. მან ასეთი პასუხი გასცა: “კეინზმა უკვე 60 წლის წინ განჭვრიტა, რა იყო საჭირო; მაგრამ, მაშინ ძალიან ადრე იყო. ახლა კი სწორედ ამის განხორციელების დროა. და მემგონი მზად ვართ ეს განვახორციელოთ!”

აქედან სულ რამოდენიმე კვირაში სტრაუს-კანი სკანდალში[3] გაეხვა ისე, რომ არც აუხსნია, რას გულისხმობდა “ამაში.” მაგრამ არც ისე რთულია გავშიფროთ, თუ რა შეიძლება იყოს “ეს.”

უპირველეს ყოვლისა ეს კეინზიანური სისტემა ალბათ კაპიტალიზმის ერთ-ერთ თანდაყოლილ ტენდენციას დაუპირისპირდებოდა. კაპიტალიზმი მუდმივად აფართოვებს ნაპრალს დეფიციტურ და პროფიციტურ ეკონომიკებს შორის და ამით ძირს უთხრის გლობალურ სტაბილურობას. ეკონიმიკური აღმასვლის დროს იზრდება პროფიციტებიც და დეფიციტებიც, დაღმასვლის დროს კი დეფიციტის კორექტირების ტვირთი მოვალე ქვეყნებს უფრო მძიმედ აწვება. შედეგად დეფიციტური ქვეყნები ვალების დეფლაციას[4] განიცდიან, რაც გლობალური მასშტაბით მოთხოვნის ვარდნას იწვევს.

ამ ტენდენციის საპირწონედ კეინზი გვთავაზობდა, უარი გვეთქვა ნებისმიერ ისეთ სისტემაზე, სადაც “კორექტირების პროცესი მოვალეებისთვის სავალდებულოა, მევალეებისთვის კი ნებაყოფლობითი” და ამის ნაცვლად დაგვენერგა სისტემა, სადაც კორექტირების პასუხისმგელობა თანაბრად გადანაწილდებოდა მოვალეებზეც და მევალეებზეც.

კეინზს გამოსავლად მიაჩნდა საერთაშორისო საანგარიშსწორებო კავშირის (სსკ) შექმნა, რომელშიც მსოფლიოს წამყვანი ეკონომიკები გაერთიანდებოდნენ. წევრი ქვეყნები საკუთარ ვალუტებს და ცენტრალურ ბანკებს შეინარჩუნებდნენ, მაგრამ ამავდროულად შეთანხმდებოდნენ, რომ ყველა საერთაშორისო გადარიცხვა საერთო აღრიცხვის ერთეულში განეხორციელებინათ. კეინზი ამ საერთო ვალუტას პირობითად “ბანკორს” (“Bancor”) უწოდებდა და მის სქემაში ყველა საერთაშორისო გადარიცხვა ამ ვალუტის მეშვეობით და სსკ-ს გავლით მოხდებოდა.

თავდაპირველად, სსკ-ში გაწევრიანებული ყველა სახელმწიფოს სარეზერვო ანგარიშზე ბანკორში გამოსახული თანხა დაირიცხებოდა, ამ სახელმწიფოს მსოფლიო ვაჭრობის წილის პროპორციულად. ამის შემდეგ თითოეული სახელმწიფო ბანკორებს მისი წმინდა ექსპორტის პროპორციულად მიიღებდა. აქედან გამომდინარე, სსკ თავიდანვე სიმეტრიულად დაბეგრავდა დეფიციტებს და პროფიციტებს, შედეგად კი დააბალანსებდა კაპიტალის ნაკადებს და დაარეგულირებდა ურთიერთგამომწვევ უარყოფით მექანიზმებს, არასტაბილურობას, ერთობლივი მოთხოვნის ნაკლებობას, და სრულიად თავიდან აცილებად უმუშევრობას მსოფლიოში.

კეინზის მოდელს საკუთარი პრობლემებიც გააჩნდა. იგი ფიქსირებულ ვალუტაზე იყო მორგებული, რაც ქრონიკულ დეფიციტში მყოფი ქვეყნებისთვის საგრძნობლად შეზღუდავდა „ოვერდრაფტის“ მექანიზმებზე ხელმისაწვდომობას. გახშირდებოდა ქვეყნების ფინანსთა მინისტრებს შორის გაცვლით კურსებზე და საპროცენტო განაკვეთზე ძიძგილაობა. ხისტი ფინანსური ინსტრუმენტების არსებობა ბიუროკრატებს კაპიტალის ნაკადების ბოროტად განკარგვის საშუალებას მისცემდა, რაც კეინზის სქემის მთავარი ნაკლია.

ამის მიუხედავად, სრულიად შესაძლებელია სსკ-ს მცურავ გაცვლით კურსზე გადაყვანა, პოლიტიკოსების და ბიუროკრატების დისკრეციული ძალაუფლების მკვეთრად შეკვეცა კი მარტივი, ავტომატური ალგორითმებით შეიძლება. ამით, კეინზის თავდაპირველ იდეაში საუკეთესო რაც იყო, იმას შევინარჩუნებთ — გლობალური დისბალანსების წესრიგში მოყვანას.

ახალი სსკ, ანუ ასსკ, ზუსტად ისეთი იქნება, როგორიც კეინზს წარმოედგინა. ოღონდ ამ შემთხვევაში აბსტრაქტული “ბანკორის” ნაცვლად საერთო ციფრული ვალუტა გვექნება, სიტყვაზე – “კოსმოსი”, და მას საერთაშორისო სავალუტო ფონდი დაარეგულირებს. კოსმოსის ადმინისტრირება ღია და გამჭვირვალე ციფრული დავთრის (ლეჯერის) საფუძველზე მოხდება. სპეციალური ავტომატური ალგორითმი ვალუტის ჯამურ მიწოდებას პროპორციაში მოიყვანს მსოფლიო ვაჭრობის მოცულობასთან, წინასწარ დათქმული კოეფიციენტების საფუძველზე. ამგვარად წარმოიქმნება ავტომატური უკუ-წრიული მექანიზმი, რომელიც ეკონომიკური დაღმასვლის დროს გლობალურ მიწოდებას გაზრდის.

ამ შემთხვევაში სავალუტო ბაზარი ისევ ისე იმუშავებდა, როგორც ახლა, და კოსმოსს და სხვა ვალუტებს შორის გაცვლითი კურსი საერთაშორისო სავალუტო ფონდის სპეციალური სასესხო უფლების[5] პრინციპით დარეგულირდებოდა. ასსკ-ს პირობებში განსხვავება ის იქნებოდა, რომ წევრ ქვეყნებს შორის ფულადი გადარიცხვები ამ ქვეყნების ცენტრალური ბანკების ასსკ “კოსმოსის” ანგარიშის გავლით მოხდებოდა.

ამ სქემას სტაბილურობის შექმნის დიდი პოტენციალი აქვს, და ამ პოტენციალის ბოლომდე გამოსაყენებლად ორი დამარეგულირებელი გადარიცხვის შემოღებაა საჭირო. პირველ რიგში, თითოეული ცენტრალური ბანკის “კოსმოსის” ანგარიშს სავაჭრო დისბალანსის ბეგარა უნდა დაეკისროს, მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის ან პროფიციტის პროპორციულად, და ეს თანხა საერთო ასსკ ფონდში ჩაირიცხოს. მეორეს მხრივ, ამავე ასსკ ფონდში კერძო ფინანსურ ინსტიტუტებმაც უნდა შეიტანონ მოსაკრებელი ქვეყნიდან სწრაფი ნაკადით გადინებული კაპიტალის პროპორციულად. ეს უკანასკნელი მექანიზმი დაახლოებით იგივე პრინციპზე დგას, რა პრინციპითაც კომპანია Uber-ი პიკის საათებში ფასს სწევს ხოლმე.

სავაჭრო დისბალანსის ბეგარა პროფიციტული ქვეყნების მხრიდან შიდა ხარჯვას და ინვესტიციას წაახალისებს, დეფიციტურ ქვეყნებს კი ფულის საზღვარგარეთ ხაჯვის უნარს შეუზღუდავს. სავალუტო ბაზარი ამას გაითვალისწინებს, და გაცვლითი კურსი მიმდინარე ანგარიშის დისბალანსზე უფრო სწრაფ რეაგირებას მოახდენს, რის შედეგადაც დაითრგუნება სწორედ ისეთი კაპიტალის ნაკადები, რომელიც დღეს მუდმივად გაუწონასწორებელ ვაჭრობაზეა პასუხიმსგებელი. ზუსტად იგივე ლოგიკით, “სწრაფი გადინების” მოსაკრებელი ავტომატურად დააჯარიმებს სპეკულატიურ, ჯოგის პრინციპით მოძრავ კაპიტალის ნაკადებს, თან ისე, რომ არც ბიუროკრატებს მისცემს ზედმეტ დისკრეციულ ძალაუფლებას და არც ხისტ ინსტრუმენტებს დაეყრდნობა.

ასე და ამგვარად, ყოველგვარი კერძო კაპიტალის გაწევრიანების გარეშე, მსოფლიოს გლობალური სუვერენული ფონდი გაუჩნდება. ამის საფუძველზე შევძლებდით, გლობალური მასშტაბით დაგვეფინანსებინა დაბალი ნახშირბადის ენერგეტიკაზე გადასვლა. მწვანე ენერგიასა და მდგრადი ტექნოლოგიების კვლევასა და განვითარებაში ჩადებული ინვესტიცია გლობალურ ეკონომიკას თანდანდან დაასტაბილურებდა.

კეინზი თავის დროს უსწრებდა: მისი სქემა ციფრული ტექნოლოგიებისა და სავალუტო ბაზრების არსებობას მოითხოვდა, რაც 1940-იან წლებში ჯერ არ იყო დანერგილი. მაგრამ, დღეს ეს ყველაფერი არსებობს, და ამასთანავე გაგვაჩნია საერთაშორისო საანგარიშსწორებო სისტემების ინსტიტუციური ცოდნა და გამოცდილება. დაბოლოს, აუცილებლად გვჭირდება გლობალური ფონდი, რომელიც მწვანე ენერგიაზე გადასვლას უზრუნველყოფს, და რომელსაც “კეინზიანური ბრეტონ ვუდსი” ავტომატურად შექმნის. ერთადერთი რაც გვაკლია, არის პოლიტიკური პროცესი, ან მართლაც ახალი რუზველტი, რომლიც მოთამაშეებს ერთ მაგიდაზე მოუყრის თავს და ცვლილების კატალიზატორი გახდება.

მთარგმნელის შენიშვნები:

[1] ბრეტონ ვუდსის კონფერენცია — მეორე მსოფლიო ომის მიწურულს, შტატ ნიუ ჰემფშირის ქალაქ ბრეტონ ვუდსში მოკავშირე ქვეყნებს შორის გამართული კონფერენცია. იგი ომის შემდგომი ვაჭრობის დარეგულირების მიზნით გაიმართა. კონფერენცია ორი საერთაშორისო ინსტიტუტის შექმნით დასრულდა: რეკონსტრუქციის და განვითარების საერთაშორისო ბანკი (დღევანდელი მსოფლიო ბანკის წინამორბედი) და საერთაშორისო სავალუტო ფონდი.

[2] პროფიციტი — დადებითი სალდო. დეფიციტის ანტონიმი. ბიუჯეტის შემოსავლებისა და ფულადი გრანტების გადამეტება ხარჯებსა და დაკრედიტებაზე.

[3] სტრაუს-კანი 2011 წლის 15 მაისს დააკავეს, ნიუ იორკის ერთ–ერთი სასტუმროს მოახლეზე სექსუალური ძალადობის ბრალდებით.

[4] Debt deflation – ეს არის ეკონომიკური ციკლების თეორია, რომელიც გულისხმობს რომ რეცესია და დეპრესია დამოკიდებულია ვალის საერთო მოცულობის შემცირებაზე (დეფლაციაზე): საკრედიტო ციკლი არის ეკონომიკური ციკლის საფუძველი.

[5] სპეციალური სასესხო უფლებები — მსოფლიო სავალუტო ფონდის მიერ მსოფლიო ვაჭრობის ზრდის ხელშესაწყობად შემუშავებული საერთაშორისო სარეზერვო აქტივები. დამატებით იხილეთ აქ.