იურგენ ჰაბერმასის ესსე

თემის აქტუალობა იმდენად დიდი და შთამბეჭდავია, რომ არჩენავის საშუალებაც, ფაქტობრივად, აღარ გვრჩება. დღეს საზოგადოებაში აზრთა სხვადასხვაობას ყველაზე მეტად ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი იწვევს: რამდენად არის და საერთოდ არის თუ არა შესაძლებელი ადამიანის მიერ ადამიანის კლონირება და რამდენად მართებულია ადამიანის თვითშესაქმის ოპტიმიზაცია? პირველი ნაბიჯები ამ მიმართულებით მეცნიერებისა და ეკლესიების ორატორებს შორის მიმდინარე მძაფრი დისკუსიის დინამიკაში აისახა. ერთი მხარე ობსკურანტიზმის საფრთხესა და არქაული რწმენების გადმონაშთების მიმართ სუსტი მეცნიერული პოზიციების არსებობის საშიშროებაზე საუბრობდა. მეორე მხარე კი მკაცრი ნატურალიზმის მეცნიერული პროგრესისადმი რწმენას უარყოფდა, ნატურალიზმისა, რომელიც მორალს ანადგურებს. თუმცა 11 სექტემბერმა ცხადყო, რომ სეკულარულ საზოგადოებასა და რელიგიებს შორის არსებულმა დაძაბულობამ სულ სხვა ფორმა შეიძინა.
თვითმკვლელი კამიკაძეები, რომლებმაც სამოქალაქო ტრანსპორტი ცოცხალ ყუმბარებად აქციეს და დასავლური ცივილიზაციის კაპიტალისტური ციტადელებისაკენ მომართეს, როგორც ატას ანდერძიდან და, სხვათა შორის, ბინ ლადენის ნათქვამიდანაც ჩანს, რელიგიური იდეებით იყვნენ შთაგონებულნი.

მათთვის გლობალიზებული მოდერნის ჭეშმარიტი სახე არის ბოროტების, სატანის სახე. თუმცა ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ვითარება მაინცდამაინც არც დასავლეთში იყო იდეალური: როდესაც ჩვენ ტელევიზიის საშუალებით აპოკალიფსური მოვლენის უნივერსალური მოწმენი გავხდით, კარგად დავინახეთ ისიც, თუ რა მაზოხისტური სიამოვნებით იმეორებდნენ კორესპონდენტები მანჰეტენის ტყუპებზე განხორციელებული ტერორისტული აქტის ამსახველ კადრებსა და ამასთან ერთად ბიბლიურ სურათებითაც მოგვაბეზრეს თავი. ამერიკელი პრეზიდენტის და არა მხოლოდ მის გამოსვლას, სადაც ამ გაუგონარ სისასტიკეზე ადექვატური პასუხის აუცილებლობაზე იყო საუბარი, ძველი აღქმისეული ელფერი დაჰკრავდა. სეკულარული საზოგადოების შიგ შუაგულში მომხდარ ამ უგუნურ აფეთქებას თითქოს რელიგიის პოზიციები უნდა შეერყია. არა და, როგორც შემდეგ დავინახეთ, ყველაფერი სულ სხვაგვარად მოხდა: სინაგოგები, ეკლესიები და მეჩეთები ყველგან ხალხით იყო სავსე. სხვათა შორის, საინფორმაციო საშუალებები ნიუ იორკის სტადიონზე მგლოვიარე ერთობებს სიძულვილის სიმეტრიულ განწყობას არ უნერგავდა: განა ყველგვარი პატრიოტიზმი ქადაგებს ნაციონლური სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლებას.
მიუხედავად რელიგიური დისკურსისა, ფუნდამენტალიზმი მაინც თანამედროვე ფენომენს წარმოადგენს.

აშკარად თვალში საცემია ის ფაქტი, რომ კამიკაძე დამნაშავეების მოტივები და საშუალებები ერთმანეთს არ შეესატყვისება, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ მათ სამშობლოში კულტურა და საზოგადოება განვითარების სხვადასხვა დონეზე დგას. ეს პრობლემა, უპირველეს ყოვლისა, ხელოვნურად დაჩქარებული და რადიკალური მოდერნიზაციის შედეგს წარმოადგენს. მიუხედავად იმისა, რომ ის, რაც საუკეთესო შემთხვევაში ჩვენს საზოგადოებაში შეიძლება აღქმულ იქნას როგორც შემოქმედებითი განადგურების პროცესი, სხვა საზოგადოებას არ პირდება მისაღებ კომპენსაციას ტრადიციული ცხოვრების ფორმების განადგურების შედეგად მიყენებული ტკივილისათვის. იქ აქცენტი მხოლოდ ცხოვრების მატერიალური პირობების გაუმჯობესებაზე კეთდება. ძალიან მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ სულიერი ცვლილებების წინსვლას, რომელიც რელიგიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთისაგან გამიჯვნას გულისხმობს, უწინარეს ყოვლისა, დამცირებისა და დათრგუნვის შეგრძნება აბრკოლებს. ევროპაშიც კი, რომელმაც საუკუნეები მიითვალა, რათა საკუთარი მორალი მოდერნის ორსახოვანი იანუსის ფორმაში ეპოვა, სეკულარიზაციის პროცესი ჯერ კიდევ ამბივალენტური გრძნობებითაა გამსჭვალული, რაც, დღესდრეობით, გენური ინჟინერიის თაობაზე გამართულ დისკუსიებში პოულობს ასახვას.
მოძალადე ორთოდოქსები როგორც დასავლეთში, ასევე ახლო და შორეულ აღმოსავლეთში, როგორც ქრისტიანებსა და იუდეველებში, ასევე მუსულმანებშიც არიან. თუ კულტურათა შორის ომების თავიდან აცილება გვინდა, ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ სეკულარიზაციის პროცესი დასავლეთში დასრულებული ჯერ კიდევ არ არის; კარგად უნდა გავაცნობიეროთ ის, რომ ომი ტერორიზმის წინაარმდეგ არ არის ომი; რომ ტერორიზმი ყოველგვრ უბედურებას გვიქადის, და რომ ის უსიტყვოდ აღგვის კაცობრიბის კულტურულ სამყაროებს პირისაგან მიწისა.

მსოფლიოს კულტურებმა უნდა დაგმონ ტერორისტების ყრუ ძალადობა და იარაღის ყოველგვარი გამოყენების გარეშე უნდა გამონახონ ერთმანეთთან საერთო ენა. გლობალიზაციის სახით, რომელიც თავისუფალი ბაზრების არსებობითაა გამოწვეული, ბევრი ჩვენთაგანი იმედოვნებდა, რომ პოლიტიკური რეალობა სამომავლოდ სულ სხვა სახეს მიიღებდა: დამყარდებოდა არა გლობალური უსაფრთხოების მხარდამჭერ სახელმწიფოთა ჰობსისეული ტრადიციული წესრიგი, ანუ არა პოლიცია, საიდუმლო სამსახურები და არმია, არამედ საყოველთაო, ცივილიზებული და კონსტიტუციური ძალაუფლება. რეალურად კი გონების ცბიერების ცრუ იმედებით ვცხოვრობთ და ნაკლებად ვცდილობთ მოვლენათა გონივრულ გააზრებას. უნდა გვახსოვდეს, რომ საერთო დისკურსისა და ენის არარსებობის პირობებში განხეთქილებას საკუთარ სახლშიც ვერ ავიცილებთ თავიდან. არადასავლურ კულტურებში სეკულარიზაციის წარუმატებელობის შეფასებას კი მხოლოდ მაშინ შევძლებთ, როდესაც ნათელი წარმოდგენდა გვექნება იმის თაობაზე, თუ რას ნიშნავს სეკულარიზაცია დასავლურ პოსტსეკულარულ საზოგადოებაში. ამ თვალსაზრისით, მსურს ერთი ძველი თემა, რომელიც ,,რწმენასა და ცოდნას” ეხება, კვლავ წინ წამოვწიო. ეს არ იქნება ,,საკვირაო ქადაგება”, რომელიც მხარეთა პოლარიზაციას ახდენს: ერთ მხარეს აიძულებს ფეხზე იდგეს, ხოლო მეორეს უფლებას აძლევს, მჯდომიარემ მოუსმინოს მას.

ტერმინს სეკულარიზაცია, უპირველეს ყოვლისა, იურიდიული მნიშვნელობას ჰქონდა, რაც სეკულარული სახელმწიფო ძალაუფლებისა და საეკლესიო სიკეთეების იძულებით ურთიერთგამიჯვნას ნიშნავდა. ამ მნიშვნელობამ თავი დაიმკვიდრა მაშინ, როდესაც კულტურულ და საზოგადოებრივ მოდერნს ჩაეყარა საფუძველი. იქედან მოყოლებული სეკულარიზმის მიმართ გამოითქვა უამრავი და განსხვავებული შეფასებები. ყოველი მათგანი ეკლესიის ავტორიტეტის სამოქალაქო ძალაუფლებით დამცრობასა და უკანონო მიტაცებაში გვდებს ბრალს.

ერთი ინტერპრეტაციის მიხედვით: რელიგიური აზროვნებისა და ცხოვრების ფორმები სეკულარული, ყოველ შემთხვევაში, რაციონალური ექვივალენტით იცვლება. მეორე ინტერპრეტაციის მიხედვით: თანამედროვე აზროვნებისა და ცხოვრების ფორმების, როგორც არალეგიტიმური სიკეთეების დისკრედიტაციას აქვს ადგილი. ორთავე ინტერპრეტაცია ერთ და იმავე შეცდომას უშვებს.

ისინი სეკულარიზაციას განიხილავენ, როგორც ნულოვან თამაშს. ერთ მხარეს დგას მეცნიერებისა და ტექნიკის მწარმოებელი ძალები. მეორე მხარეს კი რელიგია და ეკლესია. ერთმა შეიძლება მეორის ხარჯზე მოიპოვოს უპირატესობა, რასაც ლიბერალური თამაშის წესები პრინციპულად უშვებს. ხოლო ეს წესები სწორედ მოდერნის დინამიური ძალების მიერ იქნა დამკვიდრებული და მხარდაჭერილი. ეს სურათი ნამდვილად არ შეესაბამება პოსტსეკულარული საზოგადოების იდეას, რომელიც საზოგადოების მუდმივი სეკულარიზაციის პირობებში რელიგიური ერთობების არსებობითაა დაინტერესებული. დემოკრატიული შინაარსის მქონე საღი აზრის (Common sense) ცივილეზებული როლი კვლავაც ჩრდილში რჩება.

მას, როგორც მესამე მხარეს, რელიგიასა და მეცნიერებას შორის არსებული მრავალფეროვანი კონფლიქტების ფერხულში უწევს ადგილის დამკვიდრება. […]
საღი აზრი (Common sense) პიროვნების ცნობიერებაზეა ორიენტირებული, პიროვნებისა, რომელსაც ინიციატივის გამოჩენის, შეცდომის დაშვებისა და ამ უკანასკნელის გამოსწორების უნარი აქვს. მეცნიერებასთან დამოკიდებულებაში მას თავისებური პერსპექტივები აქვს დასახული. ნატურალიზმისათვის მოუხელთებელი ავტონომიური ცნობიერება რელიგიური ტრადიციებისადმი გარკვეულ დისტანციას ამკვიდრებს, თუმცა, ამავე დროს, ჩვენ ამ ტრადიციების მორალით ვცხოვრობთ. მეცნიერული პოზიცია რაციონალური დასაბუთების აუცილებლობაზე აკეთებს აქცენტს, რითაც ის, როგორც ჩანს, საღი აზრის (Common sense) გადაბირებას ცდილობს. ამ უკანასკნელს კი დემოკრატიული კონსტიტუციური სახელმწიფოს რაციონალურ სამართალზე აგებულ სისტემაში საკმაოდ მყარად აქვს ფესვები გადგმული. ბუნებრივია, ეგალიტარულ ბუნებით სამართალსაც აქვს რელიგიური წარმომავლობა.

იგი აზროვნების იმ რევოლუციური ცვლილებებიდან იღებს სათავეს, რომელსაც მსოფლიოს დიდი რელიგიების აღზევების დროს ჰქონდა ადგილი. მაგრამ კანონისა და პოლიტიკის ლეგიტიმაცია რაციონალურ სამართალზე დაყრდნობით კარგა ხანია რელიგიური ტრადიციების პროფანული წყაროებიდან იღებს სათავეს. რელიგიასთან მიმართებაში საღ აზრს (Common sense) საკმაოდ მყარი საფუძვლები გააჩნია, რაც არა მხოლოდ რელიგიური ერთობების წევრთათვის არის აღიარებადი. ამიტომაც ლიბერალური სახელმწიფო მორწმუნეთა შორის კვლავაც ბადებს ეჭვს: მათი გუმანით დასავლურმა სეკულარიზაციამ შეიძლება რელიგიების მარგინალიზაცია გამოიწვიოს.
რელიგიური თავისუფლების ფუნდამენტს მსოფლმხედველობრივი პლურალიზმის პაციფიზაცია წარმოადგენს. მსოფლმხედველობრივი პლურალიზმის შედეგები კი სიმძიმის თვალსაზრისით ყველასათვის თანაბარი ნამდვილად არ გახლავთ. აქამდე ლიბერალური სახელმწიფო საკუთარ მოქალაქეებს შორის მხოლოდ მორწმუნეებს იწყნარებდა, რათა მათი იდენტობა საზოგადოებრივ და კერძო სფეროებში როგორმე გადაენაწილებინა. დღეს კი მორწმუნეებმა თავიანთი რწმენის სეკულარულ ენაზე გადმოთარგმნა უნდა მოახდინონ მანამ, სანამ მათ არგუმენტებს აზრი და პერსპექტივა ექნება საზოგადოების უმრავლესობის მხრიდან ლოიალობის დამსახურების მიზნით.

ამგვარად იქცევიან დღეს კათოლოკები და პროტესტანტები, როდესაც ისინი დედის ორგანიზმის გარეშე კვერცხუჯრედის განაყოფიერების უფლებას ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებად მიიჩნევენ. ეს, ფაქტობრივად, ძირითადი კანონის სეკულარულ ენაზე ადამიანური შესაქმის ღვთაებრიობის ინტერპრეტაციის (ალბათ ნაჩქარევი) მცდელობაა. საყოველთაო აღიარებისაკენ სწრაფვა მხოლოდ იმ შემთხვევაში არ მიგვიყვანს რელიგიის უსამართლო მარგინალიზაციამდე, სეკულარული საზოგადოებაც მხოლოდ იმ შემთხვევაში არ დასცილდება თავის რაციონალურ ფესვებს, თუ სეკულარული მხარეც, თავის მხრივ, რელიგიის ენით არტიკულაციის შესაძლებლობებს უზრუნველყოფს. ზღვარი რელიგიურ და სეკულარულ საფუძვლებს შორის ისედაც არსებობს. ამიტომაც სადავო საზღვრების დადგენა ორივე მხარემ უნდა განიხილოს, როგორც კოოპერაციული პროცესი, სადაც განსხვავებული ინტერესებიც იქნება გათვალისწინებული.
ლიბერალურ პოლიტიკას საზოგადოების სეკულარულ ცნობიერებაზე გამართული დავის ექსტერნალიზაციის, ანუ მორწმუნეთა გონებიდან მისი გამოდევნის უფლება არ აქვს. დემოკრატიული შინაარსით გამსჭვალული საღი აზრი (Common sense) არ მოიცავს მხოლოდ ერთ სუბიექტს.

ის მრავალფეროვანი საზოგადოების მენტალურ კონსტიტუციას ასახავს. სეკულარულ უმრავლესობას უფლება არ აქვს თავისი გადაწყვეტილებები მანამ განახორციელოს, სანამ ყურად არ იღებს იმ ოპონენტების პროტესტს, რომლებიც ამ გადაწყვეტილებების გამო, რწმენის თვალსაზრისით, თავს შეურაცხყოფილად გრძნობენ. უმრავლესობამ ეს პროტესტი უნდა აღიქვას, როგორც დროებითი ვეტო და ამით გაარკვიოს თუ რისი სწავლა შეუძლია მას აქედან. რელიგიური წარმომავლობის მორალური საფუძვლების მხედველობაში მიღებისას ლიბერალურმა სახელმწიფომ უნდა გაითვალისწინოს თავისი შესაძლებლობები: საკუთარი ისტორიის არტიკულაციის დონის სრულიად ახალი გამოწვევების სახით საერთო ადამინური გონის კულტურის (ჰეგელი) დამკვიდრება ვერ მოხერხდება. ბაზრის ენა დღეს ცხოვრების ყველა სფეროში აღწევს და ადამიანებს ურთიერთობების მეტად ეგოისტურ სქემას სთავაზობს. ამ სქემაში ცენტრალური ადგილი უპირატესობის ცნებას უჭირავს. ის სოციალური კავშირი, რომელსაც მოქალაქეთა ურთიერთაღიარება და სოლიდარობა უდევს საფუძვლად, ხელშეკრულების, რაციონალური არჩევანისა და მაქსიმალური მოგების ცნებებს ვერ ეწყობა.

[…]
სეკულარული დისკურსი გამორიცხავს ყოველგვარ გაუგებრობასა და მღელვარებას. ის დრო, როდესაც ცოდვა დანაშაულად, ხოლო ღვთის ნების წინააღმდეგ წასვლა კანონდარღვევად ითვლებოდა, ისტორიის ფურცლებს ჩაბარდა. ვინაიდან დღეს ადამიანში მიტევების სურვილი ხალისითა და სიკეთით იმსჭვალება, ადამიანთა ხვედრი ისეთი მძიმე აღარ იქნება როგორც ადრე. ჩვენ სერიოზულად განვიდით უსამართლოდ განკიცხული, ღირსებაშელახული და მოკლული ადამიანების მიმართ წარსული მწუხარების შეუქცევადობას, რისი გამოსწორებაც ადამიანის შესაძლებლობებს დიდად აღემატება.

დაკარგული იმედები ადამიანის მკვდრეთით აღდგომისა საგრძობ სიცარიელეებს ტოვებს. ჰორკჰაიმერის სამართლიანი სკეფსისი (მოკლულები ხომ მაინც მოკლულებად რჩებიან!) ბენიამინის გადაჭარბებული იმედების მიმართ ადამიანის მიერ საკუთარი შეცდომების გამოასწორების ჰუმანურ სწრაფვაზე, ნამდვილად არ უარყოფს იმ სუსტ იმპულსს, რომელსაც ამ უცვლელ რეალობაში რაღაცის შეცვლა ჯერ კიდევ შეუძლია. ბენიამინსა და ჰორკჰაიმერს შორის მიმოწერას 1937 წლის გაზაფხულზე ჰქონდა ადგილი.

ამ ჭეშმარიტმა იმპულსმა და მისმა სისუსტემ კი ჰოლოკოსტის შემდეგ წარსულის გადახედვის (ადორნო) აუცილებელ და ამავე დროს ბიწიერ პრაქტიკაში ჰპოვა გაგრძელება. თითქოს იგივე იმპული ამ პრაქტიკის არაადექვატურობის თაობაზე გაზვიადებულ ჩივილშიც (Lamento) აისახა. როგორც ჩანს, მოდერნის ურწმუნო შვილებს მხოლოდ ერთმანეთის დადანაშაულება და საკუთარი პერსონის მნიშვნელობის წარმოჩენა უფრო შეუძლიათ, ვიდრე რელიგიური ტრადიციების ახლებური განმარტება. ისე ჩანს, თითქოს მათი სემანტიკური პოტენციალი ჯერ კიდევ არ ამოწურულიყოს.
ამგვარ ამბივალენტობას შეუძლია რაციონალურ აზრამდე მიგვიყვანოს: დავიჭიროთ დისტანცია რელიგიის მიმართ ისე, რომ არ მოვახდინოთ მისი პერსპექტივების უგულვებელყოფა. ამ მოსაზრებას შეუძლია კულტურული კონფლიქტებისაგან დანაწევრებულ სამოქალაქო საზოგადოებაში განმანათლებლობის პროცესს სწორი მიმართულება მისცეს. პოსტსეკულარული საზოგადოება რელიგიასთან მიმართებაში აგრძელებს მუშაობის იმ კურსს, რომელმაც რელიგია მითოსში სრულყო, რაც, ბუნებრივია, მტრული აღქმის ამპარტავნულ მოსაზრებას კი არ ავითარებს, არამედ საკუთარ სახლში ენტროპიის წინააღმდეგაა მიმართული.

დემოკრატიულად აღიარებულ საღ აზრს (common sense) მედიალური შედარების დაკანონებისა და ძალთა ყოველგვარი განსხვავების ტრივიალიზაციის უნდა ეშინოდეს. იმ მორალურ პოსტულატებს, რომლებიც აქამდე რელიგიურ ენაზე საკმაოდ დიფერენცირებულად იყო წარმოდგენილი, შეუძლია საყოველთაო რეზონანსი იმ შემთხვევაში გამოიწვიოს თუ უკვე კარგად დავიწყებულის და ამავე დროს მისი ტრივიალიზაციის იმპლიციტური სურვილისათვის შეიქმნება ისეთი ფორმულა, რომელიც იქნება მხსნელი. სეკულარიზაცია, რომელიც არ იწვევს განადგურებას, საკუთარ თავს განსხვავებული დისკურსის სეკულარულ ენაზე განმარტების მოდუსში სრულყოფს. ეს არის ის, რაც დასავლეთმა, როგორც მსოფლიოს სეკულარულმა ძალამ, საკუთარი ისტორიიდან შეიძლება ისწავლოს.
დღეს ადამინის ემბრიონების წინააღმდეგ ხშირად მოიხმობენ ხოლმე მოსეს 1,27: შექმნა ღმერთმა კაცი თავის ხატად, ღვთის ხატად შექმნა იგი, მამაკაცად და დედაკაცად შექმნა. უფალმა, რომელიც სიყვარულია, ადამისა და ევას სახით შექმნა თავისუფალი არსება, რომელიც მისი მსგავსია და არ უნდა ვიწამოთ ის იმის გასაგებად, თუ რა იგულისხმება ღვისმსგავსებაში. ვერ იქნება სიყვარული სხვა ადამიანის შემეცნების, ხოლო თავისუფლება ურთიერთაღიარების გარეშე.

ადამიანის განსხვავებული ფორმა, თავის მხრივ, თავისუფალი უნდა იყოს, რათა კვლავ მიიღოს უფლის წყალობა. ეს განსხვავებული ფორმა, ბუნებრივია, უფლის ხატია, მარამ ის მაინც წარმოგვიდგება როგორც ღვთის ქმნილება. თავისი წარმომავლობით ის ვერ იქნება უფლის სწორი. შემოქმედებითობა (Geschoepflichkeit) მიმსგავსებისა გამოხატავს ინტუიციას, რომელსაც შეუძლია რაღაც განსაზღვროს ჩვენს დამოკიდებულებაში ასევე რელიგიურად ხისტი სმენადობის ადამიანების მიმართ. ჰეგელმა იმთავითვე შენიშნა განსხვავება ,,ღვთაებრივ შემოქმედებასა” და უშუალოდ უფლის ხელით ,,შექმნილს” შორის. უფალი მხოლოდ მანამ იქნება ,,თავისუფალი ადამიანების ღმერთი”, სანამ იმ აბსოლუტურ განსხვავებას არ წავშლით, რომელიც შემოქმედსა და შექმნილს შორის არსებობს. მხოლოდ ამ შემთხვევაში არ გადაიქცევა ადამიანის ღვთაებრივი ფორმირება დეტერმინაციად, რომელიც ადამიანს თვითშესაქმის საშუალებას აძლევს.

ასეთი შემოქმედი, როგორც შემოქმედი და მხსნელი უფალი ერთად, ტექნიკოსის მსგავსად ბუნებით კანონებს არ მიმართავს. ის არც იმ ინფორმატიკოსს ჰგავს, რომელიც კოდური სისტემის წესებს იზუთხავს. ადამიანის სიცოცხლეში განხორციელებულ ხმას უფლისას ადამიანის შინაგან მორალურ სამყაროსთან აქვს კავშირი. სწორედ ამის გამო შეუძლია უფალს ,,განსაზღვროს” ადამიანი იმგვარად, რომ მას მიანიჭოს თავისუფლება და, ამავე დროს, მოვალეობებიც დააკისროს…