ცოტა ხნის წინ ფილოსოფოსმა გიორგი მაისურაძემ თავის ინტერვიუში, ჩემი აზრით, საქართველოში საკმაოდ აქტუალური პრობლემატიკას გაუსვა ხაზი: კრეატიული იდეების დეფიციტი და დახევებული, თითქოსდა უცვლელი დამოკიდებულებები „როგორ შეიძლება 20 წლის განმავლობაში ვერ ვისწავლოთ ერთი ლოზუნგი და ერთი ახალი ლოზუნგის იდეა არ გაგვიჩნდეს. ხომ არ შეიძლება სულ საქართველოს გაუმარ-ჯოს ვიძახოთ არა?“

მართლაც საინტერესოა თითქმის ოც წელზე მეტი ხნის ტრანსფორმაციის შემდეგ, გავაანალიზოთ, რა არის ჩვენთვის სახელწიფო, როგორი დამოკიდებულება გვაქვს მის მიმართ და როგორი სახელწიფო გვინდა ავაშენოთ. ამ სტატიიში არ იქნება სახელმწიფო სამართლებრივი, თეორიულ-ნორმატიული თუ სოციოლოგიური საფუძვლების მიმოხილვა. ეს მხოლოდ წარმოადგენს მცდელობას ემპირიულ ინდიციებზე დაყრდნობით, სოციოლოგიური პერსპექტივიდან ვიმსჯელოთ საქართველოს საზოგადოების დამოკიდებულებაზე სახელმწიფოს მიმართ. სტატია, შეიცავს საკამათო საკითხებს და რასაკვირველია არ ექნება სრულყოფილების ამბიცია, თუმცა როგორც უკვე ავღნიშნე, მხოლოდ დებატების წამოწყების მცდელობაა.

სახელმწიფო და სოციოლოგიური რეკრუსი

სოციოლოგიურ დისკურსში სახელწიფო ხშირად განიხილება როგორც წესების შემქნელი აგენტურა, მისი ფუნქციონირების განმსაზღვრელი ერთ-ერთი ინდიკატორი არის ის, თუ რამდენად აღიარებენ საზოგადოების წევრები სახელმწიფოს მიერ შემოთავაზებულ წესებს, მოახდენენ მათ გათავისებას და პრაქტიკულ ცხოვრებაში განხორციელებას. ანუ, სახელწიფოს ლეგიტიმაზიციის და სოციალიზაციის განსაზღვრელია მოქალაქეების თანასწორი მონაწილეობა საყოველთაო თამაშის წესებში.
საზოგადოება, ადამიანთა კრებული, როგორც წესი, დანაწევრებული, ფრაგმენტირებული და დაქსაქსულია. ადამიანებს განსხვავებული ოპორტუნისტული ინტერესები, რესურსების დაუფლებისაკენ სწრაფვა, ძალაუფლების მოპოვება, განსხვავებული მიზნები და შეხედულებები ამოძრავებით.

რას უპირისპირებს სამართლიანი სახელმწიფოებრიობა ამ ჰეტეროგენული ადამიანების კრებულს, რითი ახერხებს მათ გაერთიანებას და ამავდროულად მის მიმართ ლოაილურად განწყობას? აქ პირველ რიგში მთავარია სახელმწიფომ ყველა სფეროში, პოლიტიკური, ეკონომიკური და საზოგადოებრივი (სოციალური) თანასწორი და სამართლიანი თამაშის წესები შეთავაზოს საზოგადოების ყველა წევრს და მოახდინოს ამ წესების პრაქტიკული ინსტიტუციონალიზაცია.

ტრანსფორმაციის კვლევები ყოფილ აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების შესახებ საქართველოს ხშირად ტრანზიციულ რეჟიმად მოიხსენიებდნენ. საქართველი ხასიათდებოდა როგორც ფრაგილური, სუსტი, ნახევრად შემდგარი სახელწიფო. დღეს კი, როცა მაკრო დონეზე სახელწიფო ინსტიტუტები გამყარდა, საქართველო მოლდოვასა და უკრაინასთან ერთად მიიჩნევა ჰიბრიდულ რეჟიმის ანუ დეფექტური დემოკრატიის ქვეყნად, სადაც შერეულია დემოკრატიული და ავტორიტარული ელემენტები. ჰიბრიდული რეჟიმი ძირითადად განისაზღვრება (Variabel) სამართლიანი არჩევნებით და სამართლიანი წინასაარჩევნო გარემოთი, სახელმწიფოს ქმედითუნარიანობით და საზოგადოების პოლიტიკურ აქტივობაში ჩართულობით, ძალთა ბალანსით, სტაბილურობით, კორუფციის დონით, სამოქალაქო უფლებების დაცულობის დონით (თუმცა აქვე ავღნიშნავ, რომ ჰიბრიდული რეჟიმის კონცეპტი პოლიტიკური მეცნიერებებშიც საკამათოა).

რა არის ნაკლებად ქმედითუნარიანი სახელწიფოს და დეფექტური დემოკრატიის გამომწვევი მიზეზი?

ერთი მხრივ, აქ ხშირად ასახელებენ ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუტების დისჰარმონიას, სადაც სახელწიფოს კოდიფიცირებულ სამართალზე წინ ტრადიციული ნორმები და წესები დგას, და ინსტიტუციური და კულტურული ფაქტორები წინააღმდეგობაში მოდიან სახელწიფოში მოქალაქეობრივ უფლება-მოვალეობებთან.

მეორე მხრივ სუსტი, არ შემდგარი სახელწიფოს მიზეზად მიიჩნევა საბჭოთა კავშირიდან მემკვიდრეობით მიღებული მძიმე ჰიპოთეკა, როგორიცაა გულგრილი დამოკიდებულება სახელწიფოსადმი, სახელმწიფო ინსტიტუტების მიმართ უნდობლობა და საზოგადოებაში სოციალური სოლიდარობის დეფიციტი, ასევე გეგმიური, ცენტრალიზირებული ეკონომიკის მოშლა, ეთნიკური ნაციონალიზმი და სეცესიური კონფილქტები (Secession Conflicts).

ქართული სახელმწიფოს სტრუქტურები

შევხედოთ ისტორიულ ჭრილში, რას ემყარებოდა საქართველოში სახელწიფოებრიობა და რა სტრუქტურები განაპირობებდნენ მის ფუნქციონირების. სახელწიფოშო ვგულისხმობ ამ შემთხვევაში ყველა ორგანიზაციის ფორმებს, რომლებიც საქართველოში დღემდე რეალურად არსებობდა იქნება ეს საბჭოთა თუ ფორმალური დემოკრატია. (ამ შემთხვევაში საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას 1918-1921 ნაკლებად შევეხები, მივიჩნევ, რომ სოციალ- დემოკრატებმა სამართლინი, დემოკრატიული სახელწიფოს თეორიული საფუძვლები შექმნეს, თუმცა მრავალ მიზეზთა გამო თეორია ხანგრძლივ პერსპექტივაში პრაქტიკით ვერ გამყარდა).

კლიენტალიზმი და პიროვნულ სტატუს-იერარქიაზე აგებული ქსელური სისტემა

საბჭოთა სახელწიფოს ვერტიკალი ჯერ კიდევ სტალინურ ეპოქაში ეფუძნებოდა სახელისუფლო სტუქტურებში ინკორპორირებულ პატრიმონალურ ურთიერთობათა ქსელს, პატრონ-კლიენტალისტურ დამოკიდებულებებს და კლანურ სტრუქტურებს.

ასეთ კლიენტალისტულ ურთიერთობებზე აგებულ ქსელს, რომელიც განკარგავდა ძირითად პოლიტიკურ და სოციალურ რესურსებს, მფარველობას უწევდა სახელმწიფო მაღალ ეშელონებში მდგომი მოხელე, მაგალითად სტალინურ ხანაში საკმაოდ ძლიერი იყო ბერიას კლანი. ამ ტიპის კლანურ-მაფიოზური სტუქტურები კიდევ უფრო გაძლიერდა ბრეჟნევის ხანაში, როდესაც ცენტრალისტური კონტროლის ვერტიკალი შესუსტდა და საბჭოთა კავშირში შემავალმა რესპუბლიკებმა ცენტრისაგან მეტი დამოუკიდებლობა მიიღეს.

ამდენად, ბრეჟნევის ხელისუფლების სტაბილურობა და უსაფრთხოება დამოკიდებული გახდა საბჭოთა რესპუბლიკების, მათ შორის საქართველოს, კომ. ხელმძღვანელობის (კომ. მდივნების) და ნომენკლატურის ერთგულება-ლოიალობაზე. ამ მოვლენას ხშირად კვლევით ლიტერატურაში „Brežnew Deal“ “ უწოდებენ, რაც გამოიხატებოდა იმაში, რომ რესპუბლიკის ხელმძღვანელებს, ნომენკლატურულ ელიტას და მათთან დაახლოებულ შემოქმედებით ინტელიგენციას თავისუფალი მოქმედების საშუალება ქონდათ (შიდა რესურსების წარმართვა, სახელწიფოს ქონების საკუთარი მიზნებისთვის გამოყენებება, კორუფცია, სახელწიფოს ხარჯზე გამდიდრება, ასევე ნაწარმოებების შექმნა). ამასთანავე მათ ხელი მიუწვდებოდათ საბჭოთა კავშირის უზარმაზარ რესურსებზე, საკავშირო ბიუჯეტზე და ა.შ. ამის სანაცვლოდ საკავშირო რესპუბლიკების ხელმძღვანელობა ოფიციალურად ერთგული რჩებოდა ცენტრალური ხელისუფლების, მისი პოლიტიკის, მის წინაშე რიტუალურად დებდა ლოიალობას ფიცს და არასოდეს აწყობდა ნაციონალურ აბოხებას, რასაც საბჭოთა კავშირის არსებობისათვის შეიძლება საფრთხე შეექმნა. ამდენად ეს „ამორალური ლოიალობა“ საბჭოთა ნომეკლატურის მახასიათებელ ნიშნად იქცა.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, მართალია ძველი კლანური ქსელები გარკვეულწილად დაიშალა, მაგრამ არ შეცვლილა პრინციპი და ლოგიკა. ასე, რომ შევარდნაძემ თავისი მმართველობის დროს მშვენივრად მოახერხა კლიენტალისტურ სქემებზე დაყრდნობით სახელისუფლო პირამიდის შექმნა, ე.წ. მართული ქაოსი, სადაც სახელწიფო მოხელეს იგივე პრინციპით  „ამორალური ლოიალობით“, შეუზღუდავი მოქმედების უფლება ეძლეოდა, ცენტრალური ხელისუფლებისადმი ერთულების სანაცვლოდ.

კლიენტალისტურ დაჯგუფებებს, რომლებიც განკარგავენ ეკონომიკურ რესურსებს, მონოპოლიზირებული აქვთ ბიზნესის სფერო და სახელწიფო ქონებას საკუთარი ინტერესებისთვის იყენებენ, არც კორუფციასთან მებრძოლი საქართველოს არსებობის დროს შეუწყვეტია არსებობა. ამის ემპირიული დადასტურებაა თუნდაც სასურსათო ბიზნესზე ხელისუფლების ერთ-ერთი შტოს და მასთან დაახლოებული პირების დომინირება (სტუდია მონიტორი 2012), რაც იმას მეტყველებს, რომ სახელწიფო ინსტიტუტები ისევ პატრონ-კლენტალისტური ურთიერთობათა ქსელებით რეგულირდება.

რუტინიზებული კორუფცია

ფესვგამდგარი კორუფციული ქსელი  მთელ საბჭოთა კავშირში გავრცელებული მოვლენა იყო. კორუფციულმა კორპორაციებმა განსაკუთრებული განვითარება და გაფართოება ჰპოვეს პოსტ-სტალინურ ხანაში, როდესაც სახელწიფო მოხელეთა კორუფციამ არნახულ მასშტაბებს მიაღწია (ბრეჟნევის ხანა).

„მზიური“ საქართველი ამ მხრივაც გამორჩეული იყო სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებთან შედარებით. მაგალითისთვის 1971 წელს კომპარტიის მდივანის ვასილ მჟავანაძის, რომელიც თვითონაც იყო ჩართული კორუფციულ გარიგებებში, საქართველოს სსრ-მა მთელს საბჭოთა კავშირის მასშტაბით ყველაზე მცირე ინდუსტრიული ზრდა 0,3% აჩვენა. მჟავანაძის შემდეგ, შევარდნაძემ ფართო მასშტაბიანი ანტიკორუფციული კამპანია გააჩაღა, რის შედეგადაც კორუფციის და თანამდებობის ბოროტად გამოყენების ბრალდებით დააკავეს 25.000 ადამიანი, მათ შორის 9.000 პარტიული წევრი და 7.000 კამსომოლელი. მათ რიცხვს მიეკუთვნებოდა არაერთი ცნობილი „ინტელიგენტი“, როგორიცაა სამედიცინო ინსტიტუტის რექტორი და მისი თანამშრომლები, რომლებმაც უზარმაზარი თანხები დააგროვეს ინსტიტუტში „მოწყობის“ მსურველთაგან. მიუხედავად კორუფციის და არც თუ ისე სახარბიელო ოფიციალური სტატისტიკური მომაცემებისა, საბჭოთა საქართველი ლამის პირველ ადგილზე იყო კერძო საბანკო დანაზოგების მიხედვით, კერძო საკუთრებაში არსებული სახლების თუ ბინების რაოდენობით და ასევე ავტომანქანების სიხშირით, საშუალოდ თითოეულ მოსახლეზე (Gerber 1997, Samizdat Document).

კორუფქციულმა სქემებმა დამოუკიდებელ საქართელოში კიდევ უფრო მეტი წარმატებით გააგრძელეს არსებობა, ასე მაგალითად 2002 წელს ენერგეტიკის მინისტრმა 300 $ მილიონი ღირებულების საერთაშორისო კრედიტები „ააორთქლა“, თუმცა სახელწიფოს მისი პასუხისმგებლობის საქმე არ დაუყენებია (Civil.ge). 2006 წელს პრეზიდენტის 78 განკარგულებით პრეზიდენტის სარეზერვო ფონდიდან 20 000 ლარი დაიხარჯა გურიის მხარეში პრეზიდენტის რწმუნებულის ავტომანქანის შეძენისათვის. პრეზიდენტის 85 ბრძანებულებით 26 მაისთან დაკავშირებით „საქართველოს ოკუპაციის ისტორიის“ გამოფენის მოწყობას მოხმარდა 1 244 960 ლარი (საია 2006). ასევე არაერთი ფაქტი არსებობს უცხოურ კომპანიებსა და ნათესაურ კლანებზე სახელმწიფო ქონების სიმბოლურ ფასად ქონების გასხვისებისა (netgazeti 26.06.2012).

აქედან შეიძლება გამოვიტანოთ დასკვა, რომ რუტინიზებული კორუფცია სახელმწიფოს შემადგენელი ნაწილი იყო და ის მის ნაწილად დარჩა.

ტრადიციული საზოგადოებრივი სტრუქტურა

კლანური სტრუქტურების და კორუფციული გარიგებების განვითარებისათვის ნოყიერ ნიადაგს ქმნიდა თვითონ ქართული ტრადიციული, საზოგადოების წყობა და მასში დამკვიდრებული წეს-ჩვეულებანი (Easter 1996), სადაც ლოიალურობა საკუთარი ნათესავის, მეგობრის, მეზობლის, თანამემამულის თუ ახლობლის წინაშე და ამ ლოიალურობაზე დამყარებული სამსახურის გაწევა “საქმის კეთება” “პატივის ცემა” “ჩაწყობა” ა.შ. სრულ წინააღმდეგობაში მოდის კოდიფიცირებულ სამართლებრივ ნორმებთან. ასევე ქართულ ტრადიციულ წყობაში დიდ როლს თამაშობდა და თამაშობს სოციალური სტატუსი (პრესტიჟი-სახელი). სოციალური სტატუსის პოტენციალი მდგომარეობს იმაში, რომ ის ქმნის წინაპირობას პოლიტიკური თუ ეკონომიკური ძალაუფლების მოპოვებისა.

სოციალისტური იდეოლოგია, რომელიც ოფიციალურად თანასწორობის და ეგალიტარიანული საზოგადოების აშენების იდეას ქადაგებდა, საქართველოში ვერასოდეს ჰპოვა რაიმე სახის რეალური ასახვა, რადგან მის დამკვიდრებას საზოგადოების შიდა წყობა ეწინააღმდეგებოდა, სადაც ურთიერთობა რეგულირდებოდა ლეგალური სამართლის გვერდის ავლით, სოციალური სტატუსით, რეციპროციულ (ნაცვალგების-Reciprocity) პრინციპით და ძალით (ფიზიკური, ფსიქოლოგიური, ტრადიციული, სიმბოლური).

ასე რომ, ჯერ კიდევ საბჭოთა საქართველოში გამოიკვეთა უთანასწორობის ორმაგი სტატუს-იერარქია: პირველი, ეს იყო სოციალურ-მატერიალურ ნიადგაზე აღმოცენებული უთანასწორობა და მოსახლეობის მკვეთრი დიფერენციაცია მდიდრებად და გაჭირვებულებად. როცა სახელწიფო ნომენკლატურა უზარმაზარ კერძო ქონებას ფლობდა, მაშინ როცა მუშა-მოსამსახურეთა ოფიციალური ხელფასი მიზერული იყო. მეორე არის სოციალურ სტატუსით განპირობებული უთანასწორობა. ასეთი ტიპის უთანასწორობა გამოიხატებოდა ადამიანურ ურთიერთობათა დონეზე მძლავრი სოციალური სეგრეგაცით და ცინიზმით გამყარებული დისკიმინაცით, მაგ. სოფლელსა და ქალაქელს შორის, ვაკელსა თუ გლდანელს შორის, სომეხსა თუ ქართველს შორის, „მაჩოსა“ თუ „არაკაცს“, „ჰეტეროსა“ თუ “ჰომოს“ შორის. ამგვარი პერსონიფიცირებული, იერარქიული და ფრაგმენტირებული საზოგადოება მხოლოდ მომხმარებლური ინტერესებისთვის იღწვოდა და თავისი სააზროვნო ლოგიკით ეწინააღმდეგებოდა სოციალურ სოლიდარობას იდეას. ამასთანავე ის სწორხაზოვნება და ოპორტუნიზმი დამცავი აპკის ფუნქციასაც ასრულება კორუფციული სქემების, ნომენკლატურულ-მაფიოზური ქსელების, კლანური სტრუქტურებისა და ორმაგი მორალის დამკიდრებაში.

პიროვნულ ურთიერთობაზე აგებულმა იერარქიებმა თავისი წვლილი შეიტანეს ჩრდილოვანი ეკონიმიკის შექნასა და სახელწიფოში არსებული ლეგალური სამართლის ნორმების დელეგიტიმიზაციაში როგორც საბჭოთა, ასევე დამოუკიდებელი საქართველოს არსებობისას. ამ პრინციპზე დამყარებული სქემები დღესაც არაერთია ქართულ პოლიტიკურ ელიტაში, სადაც ადამიანები პოლიტიკურად მაღალ თანამდებობაზე დაინიშნენ, არა მათი პროფესიონალიზმის, არამედ ხელისუფალთა თუ პარტიისადმი ლოიალურობის, ან კი გარკვეული პოლიტიკური ინტერესების გატარების გამო.

სახელწიფო – კრიმინალი და რეპრესიული ძალა

ა. სახელწიფო და კრიმინალი

ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში ფორმალობასა და კრიმინალს შორის გამავალი ზღვარი თითქმის გამქრალი იყო და ამ ორ სივრცეში გარდამავალი გზებიც საკმაოდ მოქნილი. სხვანაირად რომ ვთქვათ, საჯარო მოხელეების მიერ სახელმწიფო ქონების დატაცება და მისი რესურსების სათავისოდ გამოყენება თითქმის დაუწერელ კანონად ითვლებოდა. ასევე დიდი განვითარება ჰპოვა „კანონიერი ქურდების“ ინსტიტუტებმა, რომლებიც მთელი საბჭოთა კავშირის მასშტაბით მოქმედებდნენ, გარდა კრიმინალური საქმიანობისა არაფორმალურ სამართალსაც ამკვიდრებდნენ. ამავდროულად თვითონ სახელმწიფომაც არ ერიდებოდა კრიმინალურ ინტიტუტებთან კორპორაციების ჩამოყალიბებას, რამაც საბოლოდ მისი კრიმინალიზაცია განაპირობა.

დამოუკიდებელ საქართველოში სახელმწიფოს კრიმინალიზაციის ფაქტები უფრო ძალადობის კომერციულ საქმიანობად გადაქცევაში გამოვლინდა. სახელმწიფო კრიმინალიზაცია განსაკუთრებული სიმწვავით გამოჩნდა სწორედ სეცესიურ კონფლიქტებში, სადაც ტერიტორიული მთლიანობისთვის მებრძოლთა მანტიის ქვეშ, არაერთხელ მოხდა ადგილობრივი მოსახლეობის დაყაჩაღება და ქონების მიტაცება. 90-იანი წლების საქართველოში ქურდული ავტორიტეტის პროტექციის გარეშე ყოველგარი ეკონონიკური საქმიანობა თითქმის შეუძლებელი იყო. ე.წ. „ვარდების რევოლუციის“ მერე ქურდულ-კრიმინალურ ინსტიტუტების თავაშვებული მოქმედბა მართალია აღიკვეთა, მაგრამ სახელწიფო მოხელეთა და კრიმინალური წარსულის მქონე პირთა გარკვეული ტიპის კორპორაციები, მაგ. პარტიული დაფინანსების სქემა მაინც არსებობს (netgazeti 21.06.2012), რასაც საბოლოო ჯამში მივყავართ იმ ჰიპოთეზამდე, რომ სახელწიფოსა და კრიმინალს შორის არსებული ზღვარი საკმაოდ მოქნილია (flowing).

ბ. სახელმწიფო და (რეპრესიული) ძალა

ძალის ფაქტორი მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც რეპრესიული ძალა ხშირად იმის მთავარ ინდიკატორად გვევლინება, რომ სახელწიფო არსებობს და თავის ლეგიტიმაციას სწორედ ძალის გამოყენებით ახდენს.

რეპრესიული ძალის საბჭოთა სახელწიფოში გამოყენება ხდებოდა მრავალმხრივ, რეპრესიების, დაპატიმრებების, დემონსტრაციების, პროტესტების დარბევის დროს მაგ, ასევე დანაშაულის აღიარების მოპოვებისას წამების მეთოდებით, მანიპულაციებით და წამებით ფსიქიატრიულ კლინიკებში.

თუმცა სახელმწიფოს და რეპრესიული ძალის ურთიერთდამოკიდებულებამ(Interdepednz) სახელმწიფომ როგორც მოძალადემ  დამოუკიდებელ საქართველოშიც ჰპოვა გაგრძელება, როცა უკვე ნაციონალურმა სახემწიფომ საკუთარ მოქალაქეებს დაუპირისპირა უხეში ძალა. ამის დამადასტურებელი ფაქტები არაერთი არსებობს, იმისდა მიუხედავად, თუ ვინ იყო სახელმწიფოს სათავეში (მაგ. 1991 სექტემბერში სახელწიფომ დაარბია მიტინგი თბილისში). (რეპრესიული) ძალის პირდაპირი თუ არაპირდაპირი ფორმებით გამოვლინება განსაკუთრებით ხელისუფლების გადაცემის და შენარჩუნების მომენტებში ხდებოდა.

მაგალითისთვის, როდესაც 2007 წლის მიტინგი დაარბიეს, მაშინ განსაკუთრებით ხაზი გაესვა იმ ფაქტს, რომ სახელწიფო არსებობს, მაშასადამე, მან თავი დაიცვა. აქედან შეიძლება გამოვიტანოთ ის დასკვნა, რომ ძალადობა რეპრესიული ძალა იქცა როგორც საბჭოთა, ასევე დამოუკიდებელ სახელმწიფოს ერთ-ერთ ძირითად დეტერმინანტად. ადამიანებმაც, საზოგადოების წევრებმა სახელმწიფო ძალადობრივ ფუნქციაში გაიცნეს, რამაც უფრო მეტად გააძლიერა სახელმწიფოს მიმართ უნდობლობა.

ბოლო დროინდელმა მოვლენებმა კიდევ უფრო გაამძაფრა ძალადობის სახელწიფოსთან ასოციაცია, ამის დამადასტურებელია მაგალითად სამხედრო პატრიოტული დისკურსის გაძლიერება განათლების სფეროში (liberal.ge 2010), სახელისუფლებო ვერტიკალში პოლიციური ძალების მაღალი კონცენტრაცია და ბოლოს პოლიციის როლისა და ფუნქციის აღმატებულ ხარისხში აყვანა, რაც სახელმწიფოებრიობას სამართლიანობისა და ჰუმანურობის განცდას თითქმის მთლიანარად უკარგავს, ამიტომ, ძნელად წარმოსადგენია ასეთი ტიპის სახელმწიფოსთან მოქალაქეს რაიმე იდენტიფიკაციას გრძნობა გაუჩნდეს და მის მიმართ თანასწორობის პრინციპზე დაფუძნებული ლოიალური განწყობა განუვითარდეს.

გლობალიზაცია და სახელწიფო

თუ ზიგმუნდ ბაუმანს დავესესხებით, გლობალიზაციის ხანაში მრავალი პარადოქსი და ამბივალენტური განვითარებანი გამოვლინდა: ერთის მხრივ ნაციონალური საზღვრები გაფერმკთალდა და ძალაუფლება არაფიზიკური, მოქნილი და ნაკლებად ხელშესახები, ელექტონული სხივივით სწრაფი და მოუხელთებელი გახდა, ამასთანავე მან ნაციონალური სახელწიფოდან სუპრანაციონალურ ორგანიზაციებში გადაინაცვლა. მეორე მხრივ, სტაბილურობა და მყოფადობა (Permanence) შეცვალა მუდმივი საფრთხის, დაუცველობის და გაურკვევლობის გრძნობების ტრიადამ  “holy trinity” – Insecurity, Unsafety and Uncertainty (Liquid Modernity 2000).

პარადოქსალურია ისიც, რომ გლობალურ ცვლილებათა ეპოქაში განვითარებადი ქვეყნები საერთაშორისო ორაგიზაციების დახმარებით გამალებით აღიჭურვებიან სახელმწიფოებრიობის ისეთი აუცილებელი, ფორმალური ატრიბუტებით, როგორიცაა კონსტიტუცია, ძალთა გადანაწილება საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებებად, მოქალაქეების პოლიტიკური უფლებები და თავისუფლებები. თუმცა, როგორც ამერიკელი სოციოლოგი ჯონ მაიერი აღნიშნავს ამ პროცესს, ხშირად გლობალური გადმოსახედიდან, რიტუალური და ფასადური ხასიათი აქვს, რადგან ლოკალურ კონტექსტში ნაკლებად ხდება აპრობირებული ლეგალური წესების და დემოკრატიული ღირებულებების პრაქტიკული დანერგვა და მათი რეალიზაცია. ეს უკანასკნელნი უმეტეს შემთხვევეში ფორმალურ ატრიბუტებად რჩებიან, სოციალური პრაქტიკა კი სხვა რეალობას გვთავაზობს.

ინტერნაციონალურ დისკურსში დღესდღეობოთ შეუძლებელია მხოლოდ ნაციონალურ, მითოლოგიზირებულ და საგმირო წარსულზე აპელირებით მოიპოვო რაიმე სახის აღიარება, მოახდინო ფინანსური რესურსების გენერირება და ინვესტიციების მოზიდვა. ქართულმა პოლიტიკურმა ელიტამ ამასობაში ეს (აქ არ იგულისხმება მარტო ხელისუფლება) საკმაოდ კარგად გააცნობიერა და ის სტატეგიებიც აითვისა, რაც მას საერთაშორისო სივრცეში აღიარებას მოუტანს. ქართული პოლიტ-ელიტა საკმაოდ წარმატებით ახერხებდა და ახერხებს უნივერსალურ ღირებულებებზე მუდმივი აპელირებით რეფორმების სიმულაციით, სიახლეების დანერგვის მუდმივი მზაობით, ინოვაციების შემოღების ინიციატივით, რეფორმატორის, დემოკრატის, სამართლიანობის თუ ცვლილებების მომტანის იმიჯის დამკვიდრებას. ამის მაგალითია, თუნდაც სააკაშვილის მოხსენება პრინსტონის უნივერსიტეტში (05.2012), სადაც მან საქართველოს რაიმე სულიერი მისიის განხორციელება კი არ დაუსახა, როგორც ამას სახლში თუნდაც მეფეების საფლავებზე ფიცის დადებით აკეთებდა, არამედ მან საქართველო ჯერ კიდევ განვითარების გზაზე მდგარ ქვეყანად წამოაჩინა და ხაზი გაუსვა მისი ინსტიტუციური გარდაქმნის მნიშვნელობას (სახელმწიფოს ინსტიტუტების მიმართ ნდობა გაიზარდა, მოხდა მენტალური ტრანსფორმაცია, გაიზარდა მოქალაქეობრივი თვითშეგნება). თუმცა ამავდროულად, იგივე მოქალაქობრივი თვითშეგების გაზრდა მათ, რომ სინამდვილეში ნაკლებად აინტერესებთ, მოწმობს თუნდაც საჯარო სკოლებში კონტროლის მექანიზმების გაძლიერება და ცენტრალიცაზიისკენ მიმართული პოლიტიკა (cf. ჯანაშია 2012: განათლების სისტემა საქართველოს მოქალაქეების წინააღმდეგ).

ფართო საზოგადოება ჯერ კიდევ, უფრო მეტად და სწრაფად პერსონიფიცირებული ლიდერების გარშემო და არა იდეების, კონკრეტული პროგრამების და მოქალაქეობრივი ინტერესების ირგვლივ ერთიანდება, ეს შეიმჩნევა თუნდაც „ქართული ოცნების“ საარჩევნო კამპანიაში, სადაც მართალია აქამდე არსებულ პოლიტიკურ დისკურსში პოზიტიური ცვლილებების მოხდა (თუ აქამდე გარეშე მტერთან ბრძოლას და მისგან განთავისუფლებას გვთავაზობდნენ, „ქართულმა ოცნებამ“ დაასახელა მაინც მათი მომავალი პოლიტიკის პრიორიტეტები, გარკვეულწილად მოახერხა კონკრეტული სოციალური საკითხების არტიკულაცია). მაგრამ ამასთანავე, გაძლიერებული „ჯოს“ შეძახილები, დამსახურებული ინტელიგენციის ფართო აფიშირება, „ფარნავაზიდან მოყოლებული უძველესი ქართული კულტურისა თუ სახელმწიფოს“ გადაჭარბებული ქება-დიდება ისევ ძველ „ტრადიციულ ველში“ დაბრუნების ასოციაციას იწვევს, რომ ცვლილებებისა და სიახლეებს მხოლოდ „ზემოდან“ ველით.

შეჯამება

ყველა ზემოთ ჩამოთვილის შეჯამებით შეიძლება ითქვას რომ საბჭოთა სახელმწიფო ეფუძნებოდა პატრონ-კლიენტალისტურ იერარქიაზე აგებულ ურთიერთობათა ქსელს, სტატუს-იერარქიულ სააზროვნო ლოგიკას და კლანურ სტუქტურებს. ამასთანავე, სახელწიფო ინსტიტუტებში ფესვგადგმული კორუფციული სქემები და საჯარო მოხელეთა, ნომენკლატურის „ამორალური ლოიალურობა“ მოკლე პერსპექტივაში სახელწიფოს სტაბილურობას გარანტი იყო. თუმცა, ეს სტაბილურობა ფუნქციონირებდა იმდენად, რამდენადაც სახელწიფოს თავისი მოხელეების ერთგულებას “ყიდვა“ შეეძლო. ისინი კი ერთგულნი იყვნენ მანამ, სანამ სახელმწიფო რესურსების თავის სასარგებლოდ გამოყენებაზე ხელი მიუწვდებოდათ. მეორე მხრივ, ამ გარიგებამ გრძელვადიან პერსპექტივაში სახელწიფოს სრული დელეგიტიმიზაცია განაპირობა, რადგან სახელმწიფო სამსახურში ყოფნა იგივდებოდა რესურსების მითვისებასა და ძალაუფლების ვიწრო ინტერესებისთვის გამოყენებასთან. ასევე ისტორიულ ჭრილში, ჩვენ დავინახეთ, რომ სახელწიფოსა და კრიმინალს შორის ზღვარი გარდამავალი იყო, და ბოლოს სახელმწიფო თავის ფუნქციონირებას ხშირად რეპრესიული ძალის გამოყენებით უზრუნველყოფდა.

ყოველივე ამან გაგრძელება საქართველოს ტრანსფორმაციის, ეკალ-ვარდებიან პერიოდშიც ჰპოვა. რამაც საბოლოოდ გამოიწვია ის, რომ სახელწიფო ჯერ კიდევ უცხო სხეულად აღიქმება, რაც მის მიმართ გამრუდებულ დამოკიდებულებებს განაპირობებს: ან მარტო მისგან ველით მთელი რიგი პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური საკითხების გადაჭრას მოქალაქეთა მონაწილეობის გარეშე (სახელმწიფოზე აბსოლიტური დამოკიდებულება), ან კიდევ ის წარმოგვიდგება მცირე ელიტის ოპორტუნისტული ინტერესების განხორციელების ინსტრუმენტად, სადაც ძირითადად განსაზღვრული ელიტური აგენტურა ფლობს მართვის სადავეებს, საზოგადოებისაგან განცალკევებით (სახელმწიფოს მონოპოლიცაზია). ამდენად, გასაკვირი არ არის, რომ მოსახლეობა და მათი რეპრეზენტანტი(წარმომადგენელი) ერთმანეთისგან გაუცხოებული არიან და სრულიად სხვადასხვა რეალობაში მოქმედებენ (samoqalaqo sazogadoeba– Civil Society!?).

მაშინ, როდესაც მმართველი პოლიტ-ელიტა ყველა სამოქმედო ველის დაკავებას და მათზე კონტროლის დამყარებას ცდილობს, მოქალაქეს მხოლოდ პასიური ინდივიდის ნიშა რჩება. სახელწიფოსა და მოქალაქეებს შორის გაუცხოებას მოწმობს თუნდაც ის ფაქტი, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციები თუ გავლენიანი ქვეყნების ელჩები (ამის ყველაზე თვალსაჩინო მაგალით ბატონი ჯონ ბასია) ხშირად ქართულ სახელწიფო აპარატსა და საზოგადოებას, ან თუნდაც ოპოციზიას შორის მედიატორის თუ მომრიგებელი მოსამართლის როლს ასრულებენ.

თუმცა ქართული რეალობიდან რომ გლობალულ დისკურსში გადავინაცვლოთ, სადაც დომინანტური ნეოლიბერალიზმის იდეოლოგია კრახისაკენ მიემართება, ახალი პარადიგმის ძიება და ფორმირება მიმდინარეობს და პერმანეტული ცვლილებების, რისკების და არასტაბილურიბის განცდა გაზრდილია, ამის ფონზე ძნელად წარმოსადგენია საქართველოში, რომელიც გლობალური სამყაროს ნაწილიცაა, ნომენკლატურული სტუქტურებითა და სტატუს-იერარქიული ლოგიკით მოაზროვნე, არასამართლიანად მოთამაშე სახელმწიფომ დიდხანს არსებობა შეძლოს. ამის საფუძველს იძლევა ის იმედისმომცემი დაკვირვება, რომ საქართველოში მოდერნიზაცია ქვემოდან, დაწყებულია, რასაც მოწმობენ სოციალურ ქსელებსა და ელექტრონულ გამოცემებში მიმდინარე ცხარე დებატები, სადაც სოციალური დისკურსი პლურალისტური და მრავალხმიანი ხდება, დებატების და განსხვავებული დისპოზიციის პატივისცემის კულტურა მკვიდრდება და ღირებულებათა გადაფასება, გარდაქმისკენ სწრაფვა იზრდება.

ამიტომაც, ჩემი აზრით, მთელი 22 წლიანი ტრანსფორმაციის განმავლობაში ყველაზე მნიშვნელოვანი მომენტი რეალური გარდაქმისა სწორედ ახლა დგას, რომელიც თავისი სოციალური არსით სრულიად განსხვავებულია საბჭოთა კავშირის დაშლას, საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებასთან, მილიტარისტული საქართველოს შევარდნაძისეული „სტაბილურობასა“ და ბოლოს „ვარდების რევოლუციასთან“. მას კი განაპირობებს შემდეგი ორი მომენტი

1. მმართველი ელიტის ინტელექტუალური რესურსი, მომავლის ხედვა, სახელმწიფოებრივი აზროვნება, პოლიტიკური სამოქმედო პროგრამა და მართვის მექანიზმები ბევრად დეფიციტურია და ჩამორჩენილი (ამის მაგალითია თუნდაც მთავრობის „ახალი“ პროგრამა, რომელიც თვალშისაცემად „cut, copy and paste“-ის, მოძველებული „პური და სანახაობის“ ელემენტებისაგან შედგება), ვიდრე შიდა საზოგადოებაში არსებული ინტელექტუალური რესურსები და პროფესიონალიზმი. ტრანსფორმაციის განმავლობაში შეგროვილი გამოცდილება, დაკვირვებანი, განათლება, რაც მართალია სხვადასხვა ფორმით და მოცულებით საზოგადოებაში ვლინდება, მაგრამ ფართო თავისუფალი, აქტიური სამოქმედო არეალი შეზღუდული და გადაკეტილი აქვს.

2. აქტუალური ოპოზიციური სპექტრისა და პარტიების აქტიურობა და საზოგადოებაში მომხდარი ძვრები მიუთითებს იმაზე რომ, დღეს მთლიან სახელწიფოებრივ სივრცეში საქმე ეხება არა ერთი „კარგი მენეჯერული“ ძალის, მეორე ოპოზიციური თუნდაც ძალიან სამართლიანი ძალით შეცვლას, არამედ „ქვემოდან“ წამოსულ მკაფიო გზავნილს (ან თუნდაც Vision) მთლიანი პროცესის გარდაქმისა; რათა გაიხსნას და გათავისუფლდეს ჩაკეტილი სივრცეები და საშუალება მიეცეს პროფესიულ ინტელექტუალურ ენერგიას გამართულად, კომპეტენციის შესაბამისად, მისთვის შესაბამის ველში რეალიზირდეს.

დილემა მდგომარეობს იმაში, რომ მაკონტროლებელ-მენეჯერულ ცენტრალისტურ მმართველობას, რომლის მიზანი სიტუაციის კონტროლი და სტატუს-კვოს შენარჩუნებაა და არა რაიმე ინოვაციური სიახლეებისა და ცვლილებების განხორციელება, სწორედ დაუპირისპირდეს განახლების კონკრეტული კურსი, სოციალურად სამართლიანი, გამართული იდეები, მსოფლხედველობა და პროგრამები, აქ კი დამეთანხმებით „გაუმარჯოოოოს“ და გრძელი „ჯოოოოოს“ აღტკინებანი ნაკლებად სიკეთის მომტანია.