European.ge – გთავაზობთ ფრანგ სოციოლოგ პიერ ბურდიესა და გერმანელ მწერალ გიუნტერ გრასს შორის 1999 წელს გამართულ სატელევიზიო დისკუსიას.
დიალოგი შეეხება იმდროინდელ ევროპულ საზოგადოებაში არსებული ისეთი საკითხების კრიტიკულ გააზრებას, როგორებიცაა გლობალური ნეოლიბერალიზმის აღზევების ფონზე წარმოქმნილი კრიზისები ეკონომიკაში, პოლიტიკაში, საგანმანათლებლო, სოციალურ და შრომით სივრცეში, რაც საბოლოოდ მიდის საერთო ევროპული კულტურის კრიზისამდე.
ისინი ყურადღებას ამახვილებენ იმ ტრადიციის გაქრობის საფრთხეზე, რაც ევროპული საზოგადოების მთავარ მონაპოვარს წარმოადგენს – განმანათლებლობა და მასთან ერთად კრიტიკული დისკურსი. მათი აზრით, საზოგადოებრივი აზრის მაწარმოებელი ისეთი ინსტრუმენტები, როგორებიცაა მასმედია, გამომცემლობა, ხშირად ინტელექტუალებიც კი, მძლავრი ნეოლიბერალური წრეების გავლენით, ავრცელებენ ახალი ტიპის ობსკურანტიზმს, რომელიც ბევრად განსხვავდება შუა საუკუნეების დროინდელი ობსკურანტიზმისგან იმით, რომ „საკუთარ თავს წარმატებით ასაღებს პროგრესად“.
ევროპელი მოაზროვნეების აზრით, არსებული ვითარებიდან გამოსავალი მდგომარეობს ევროპული ტრადიციისადმი კვლავ დაბრუნებაში, სადაც ერთ–ერთი გადამწყვეტი როლი ეკისრებათ ინტელექტუალებს, დაწყებული სამეცნიერო–აკადემიური წრეებით დამთავრებული მწერლებითა და ხელოვანებით.
ვფიქრობთ, დიალოგში წარმოდგენილი საერთო კონტექსტი არ კარგავს აქტუალობას, როგორც ევროპისთვის, ისე ევროპული ინტეგრაციის და ამავდროულად, ნეოლიბერალური განვითარების მატარებელი საქართველოსთვის.
– ბურდიე: თქვენ სადღაც საუბრობდით ევროპულ თუ გერმანულ ტრადიციაზე, რომელიც ჩვენთან, საფრანგეთშიცაა და, რომელიც გულისხმობს აზრის გამოხატვას. (speak out) როდესაც ჩვენ გადავწყვიტეთ გვესაუბრა ერთმანეთთან აქ, საჯაროდ, მე, რა თქმა უნდა, არ ვიცოდი, რომ თქვენ ნობელის პრემიის მფლობელი გახდით. მე ეს ძალიან მიხარია, და განსაკუთრებით მიხარია, რომ თქვენ ამან არ შეგცვალათ და ახლაც, ისე, როგორც ადრე, თქვენ მზად ხართ თვითგამოხატვისთვის. ძალიან ბედნიერი ვიქნებოდი – თუ ერთად მოვახერხებთ რაიმეს თქმას. 
– გრასი: გერმანიაში საკმაოდ უცხოა ის, რომ სოციოლოგი და მწერალი ერთმანეთთან სასაუბროდ დასხდნენ. ჩვეულებრივ, აქ ერთ კუთხეში ფილოსოფოსები სხედან, მეორეში – სოციოლოგები, ხოლო უკანა ოთახში მწერლები დაობენ. ასეთი ურთიერთობა, როგორიც ახლა მე და თქვენ შორისაა, ძალიან იშვიათია. როდესაც მე ვფიქრობ ჩვენს ნაშრომებზე – თქვენ წიგნზე „მსოფლიოს სიმძიმილი“ და ჩემს ბოლო წიგნზე „ჩემი საუკუნე“, მივდივარ იმ დასკვნამდე, რომ მათ აქვთ რაღაც საერთო: ჩვენ ვყვებით ისტორიას მასზე ქვემოდან დაკვირვებით. ჩვენ არ უგულვებელვყოფთ საზოგადოებას, არ ვსაუბრობთ საზოგადოებაზე გამარჯვებულის პოზიციიდან. ჩვენ, ჩვენი პროფესიიდან გამომდინარე გვიცნობენ, როგორც დამარცხებულთა მხარეს მყოფთ, მათ მხარეს, ვინც განდევნილია ან საზოგადოების მარგინალურ ნაწილს წარმოადგენს. ამიტომ, თემატურად ხშირად გადავიკვეთებით ხოლმე. ამას ყურადღება მივაქციე, როდესაც თქვენს წიგნს ვკითხულობდი და ვფიქრობ იმაზე, თუ როგორ მოახერხეთ თქვენ და თქვენმა თანაავტორებმა წარმოგეჩინათ საკუთარი ინდივიდუალობა და მთელი ყურადღება გაგემახვილებინათ უფრო მეტად გაგების უნარზე, ვიდრე „ყოვლის მცოდნეობაზე“ – გამოვიდა რაღაც განსაკუთრებული – საფრანგეთში არსებული სოციალური სინამდვილის ხედვა, რომელიც პატარა შესწორებებით შესაძლოა მიესადაგოს სხვა ქვეყნებსაც. როგორც მწერალი, ჩემ წინაშე დგას ცდუნება გამოვიყენო თქვენი მონათხრობი, როგორც ნედლი მასალა და მისგან შევქმნა საკუთარი ისტორია. მაგალითად, თქვენ მიერ აღწერილი ნარცისების ქუჩა, სადაც ხშირად სხედან მესამე თაობის მეტალურგები, ახლა უკვე უმუშევრები და საზოგადოებიდან განდევნილნი. ან ავიღოთ სხვა შემთხვევა: ახალგაზრდა ქალის ისტორია, რომელმაც დატოვა სოფელი, წამოვიდა პარიზში ღამის ცვლაში სამუშაოდ წერილების დამხარისხებლად. დანარჩენმა სხვა გოგონებმაც მუშაობა იმ პირობით დაიწყეს, რომ რამდენიმე წლის შემდეგ აიხდენენ თავიანთ ოცნებას და დაუბრუნდებიან საკუთარ სოფლებს. არადა ეს არასოდეს მოხდება, ისინი დარჩებიან წერილების დამხარისხებელ მანქანებად… სამუშაო გარემოს ამგვარ აღწერებში სოციალური პრობლემები ლოზუნგების გარეშე იქცევენ ყურადღებას. მე ეს ძალიან მომწონს. ვისურვებდი, ჩვენთან, გერმანიაშიც, არსებობდეს ესეთი წიგნი, ასეთი კონცეფციით საზოგადოებრივი ურთიერთობების შესახებ და, საერთოდაც, ასეთი წიგნი ყოველ ქვეყანაში უნდა იყოს. ან თუნდაც მთელი ბიბლიოთეკა, რომელიც თავს მოუყრიდა წარუმატებელი პოლიტიკის რეზულტატებს, უფრო სწორედ, არარსებული პოლიტიკის, იმიტომ რომ ეკონომიკამ ყველაფერი თავის თავზე აიღო – ამის შესახებ კარგი იქნებოდა დაწვრილებითი კვლევა ამ ფორმით. ერთადერთი რაც ჩემში იწვევს კითხვას და, რაც მე თვალში მხვდება, შესაძლოა ეს სოციოლოგიის სპეციფიკას უკავშირდება: ასეთ წიგნებში არ არის იუმორი – მაგალითად, წარუმატებლობის კომიკურობა, რომელიც ჩემ ისტორიებში დიდ როლს თამაშობს, ან გარკვეული კოლიზიების შედეგად წარმოქმნილი აბსურდი. რატომ ხდება ასე?
– ბურდიე: შესაძლოა ეს იმიტომ, რომ ჩვენ სინამდვილით ცოტა არ იყოს შოკირებულნი ვართ. შემთხვევებს, რომლებიც ამ წიგნშია მოცემული, თქვენ აღწერთ როგორც მოთხრობას. მე სრულებით განსხვავებულად აღვიქვი ისტორიები, რომლებზეც თქვენ გაამახვილეთ ყურადღება. ის, ვინც ყველაფერ ამას უშუალოდ ადამიანებისგან, მათ მიერ გადატანილს ისმენს, იმდენად შეძრწუნებულია მონაყოლით, რომ დისტანცირებასა თუ გვერდიდან ყურებაზე ფიქრი არასწორად ეჩვენება. მაგალითად, ზოგიერთი რამ საერთოდ ამოვიღეთ წიგნიდან, იმიტომ რომ ზედმეტად შოკისმომგვრელი და პათეტიკური, ზედმეტად მტკივნეული იყო…
– გრასი: როდესაც ვსაუბრობ კომიკურობაზე, ვგულისხმობ, რომ კომიკური და ტრაგიკული ერთმანეთს არ გამორიცხავს, მათ შორის გამყოფი ხაზი მოძრავია და თქვენი წიგნის კითხვისას მე ვხვდები აბსურდულ სიტუაციებს…
– ბურდიე: სრულებით სწორია. მე ეს მესმის, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, ჩვენ რაღაც სხვა გვინდოდა. ჩვენ გვინდოდა მკითხველისთვის დაგვენახებინა სასტიკი აბსურდულობა ისეთი, როგორიც ის არის, ჩვენი შეფასებების გარეშე. ერთ-ერთი პრინციპი, რომელიც ჩვენ ჩვენთვის ჩამოვაყალიბეთ ჟღერს ასე: „ოღონდაც ლიტერატურა არა“. არსებობს ცდუნება იმისა, რომ ადამიანური დრამები აღწერო ლამაზად, რაღაცები წარმოაჩინო შელამაზებულად, ვიდრე ის სინამდვილეში არის. ჩვენი პრინციპი ნიშნავდა იმას, რომ ჩვენ შევეცდებით ვიყოთ დაუნდობელნი, იმდენად, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, რათა აღვწეროთ სინამდვილე თავისი მთელი სისასტიკით. ამის სასარგებლოდ მიუთითებენ სამეცნიერო და ლიტერატურული ნააზრევებიც, როგორ უცნაურადაც არ უნდა მოგეჩვენოთ. ჩვენ გვინდოდა შეგვექმნა ლიტერატურა განსხვავებულად. რა თქმა უნდა, იყო პოლიტიკური მიზეზებიც. ჩვენი აზრით, ძალადობა, რომელიც ახლა ხორციელდება ნეოლიბერალური პოლიტიკით ევროპასა თუ სამხრეთ ამერიკაში და სხვა მრავალ ქვეყანაში, იმდენად დიდია, რომ მხოლოდ თეორიული ანალიზის დახმარებით ამას გაუმკლავდე შეუძლებელია. აქ კრიტიკა ვერ გაუტოლდება ამ პოლიტიკის შედეგებს. შესაძლოა ეს გულუბრყვილოდ ჟღერს, მაგრამ ეს იყო ჩვენი ჩანაფიქრი.
– გრასი: წიგნში ჩანს, რომ ინტერვიუერები ხშირად ვერ პოულობენ სიტყვებს, იმეორებენ კითხვებს ან იკარგებიან საკუთარ მსჯელობაში, ეს იმიტომ, რომ მონაყოლს თან ახლავს შინაგანი ტანჯვის ისეთი გრძნობა, რომ კითხვის დამსმელი ხშირად იბნევა. და ეს კარგია, რადგან ის კარგავს თვითნებურად ჩარევის და საკუთარი აზრების თავსმოხვევის შესაძლებლობას… მაგრამ, ჩემი კითხვის დასმისას, ალბათ, უმჯობესი იქნებოდა, ცოტა შორიდან დამეწყო. ორივე ჩვენთაგანი, თქვენ, როგორც სოციოლოგი და მე, როგორც მწერალი – ორივენი ევროპული განმანათლებლობის შვილები ვართ, იმ ტრადიციისა, რომელიც ყველგან – ყოველ შემთხვევაში გერმანიასა თუ საფრანგეთში – კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება, თითქოს ევროპული განმანათლებლობის პროცესმა კრახი განიცადა, შეწყდა და მის გარეშე შესაძლებელი გახდა ცხოვრება. მე სხვაგვარად ვფიქრობ. მე ვხედავ შეცდომებს, პათოლოგიურ ტენდენციებს განმანათლებლობის პროცესში: აზროვნების შეზღუდვა ჩარჩოებით იმისა, რაც წმინდა ტექნიკურად სავსებით შესაძლებელია. ხოლო ბევრი თავდაპირველად არსებული ასპექტი – გავიხსენოთ თუნდაც მონტენი: რა სივრცეები არსებობდა ფანტაზიისთვის! – ასწლეულის განმავლობაში დაიკარგა. ამათთან ერთად დაიკარგა იუმორიც. მაგალითისთვის ვოლტერის „კანდიდი“ ან დიდროს „ჟაკ-ფატალისტი“ – წიგნები, რომლებშიც აღწერილია იმდროინდელი საზოგადოების საშინელი მდგომარეობა. და მაინც, მათში ნაჩვენებია, თუ როგორ ვლინდება ადამიანური უნარი – მიუხედავად ტკივილისა და დამარცხებისა იყო კომიკური და ამ აზრით გამარჯვებულიც. ვფიქრობ, ერთ-ერთი სიმპტომი იმისა, რომ განმანათლებლობა მოიკოჭლებს არის ის, რომ ამ უკანასკნელმა დაივიწყა თუ როგორ გაიცინოს, გაიცინოს ტკივილის მიუხედავად. დამარცხებულის ტრიუმფალური სიცილი დაიკარგა. თუმცა მე არ ვაპირებ ამ თემის გაგრძელებას.
– ბურდიე: გეთანხმებით. მაგრამ განცდა იმისა, რომ ჩვენ დავკარგეთ განმანათლებლობის ტრადიცია უკავშირდება იმას, რომ მთელი სამყაროს აღქმა გადატრიალდა გაბატონებული ნეოლიბერალური შეხედულებების გამო. ვფიქრობ, ნეოლიბერალური რევოლუცია, ეს არის რევოლუცია მარჯვნიდან იმ აზრით, რა აზრითაც საუბრობდნენ კონსერვატიულ რევოლუციაზე 30-იანი წლების გერმანიაში. რაღაც განსაკუთრებულად უცნაურია: რევოლუცია, რომელიც აღადგენს წარსულს, უბრუნდება წარსულს და მიუხედავად ამისა საკუთარ თავს ასაღებს პროგრესად, ამიერიდან რეგრესი წარმოგვიდგება, როგორც პროგრესი და ის ვინც რეგრესის წინააღმდეგია უმალ შეირაცხება რეტროგრადად, ისე როგორც ისინი ვინც იბრძვიან ტერორიზმის წინააღმდეგ თავად აღმოჩნდებიან ხოლმე ტერორისტებად. მგონი, ჩვენ ორივენი იძულებულნი ვართ ვითმინოთ ესეთი ბედი, საკუთარ თავზე გამოვცადოთ ის: ჩვენ მოგვიხსენიებენ ჩამორჩენილებად, მოძველებულებად, ნარჩენებად…
– გრასი: დინოზავრებად…
– ბურდიე: სავსებით სწორია, დინოზავრებად. აი ეს არის ამ მოძრაობის – „პროგრესული“ რესტავრაციის ძლევამოსილებაც. მაგრამ ის, რასაც თქვენ ამბობთ, ამას უკავშირდება. თქვენ ამბობთ, რომ ჩვენ არ ვართ მხიარულები – მაგრამ დროებაც არ არის მხიარული! არ არსებობს რაიმე ისეთი, რაზეც შესაძლებელი იქნებოდა სიცილი.
– გრასი: მე არ ვამტკიცებ იმას, რომ მხიარულ დროში გვიწევს ცხოვრება. სიცილი და ხარხარი ჯოჯოხეთში, ლიტერატურული საშუალებებით გამოხატული – ესეც ერთგვარი პროტესტია საგანთა არსებული წესრიგის წინააღმდეგ. მაგრამ მოდით დავუბრუნდეთ იმას, რასაც თქვენ ამბობდით კონსერვატიულ რევოლუციაზე, რომელიც დღეს წარმოჩინდება როგორც ნეოლიბერალიზმი. სინამდვილეში ეს არის მეცხრამეტე საუკუნის მანჩესტერულ ლიბერალიზმთან დაბრუნება, რწმენა იმისა, რომ შესაძლებელია ისტორიის დაბრუნება უკან. ამას თავისი მიზეზები აქვს. ორმოცდაათიან, სამოციან და სამოცდაათიან წლებშიც კი მთელ ევროპაში იყო მეტნაკლებად წარმატებული მცდელობა კაპიტალიზმის გაკეთილშობილებისა. მე გამოვდივარ იქიდან, რომ კაპიტალიზმიც და სოციალიზმიც წარმოადგენენ განმანათლებლობის მახვილგონიერ, ჭირვეულ შვილებს და ამიტომაც, ისინი ერთმანეთთან მიმართებაში თამაშობდნენ გარკვეულ გამაკონტროლებელ ფუნქციებს. კაპიტალიზმსაც კი დაკისრებული ჰქონდა პასუხისმგებლობა. ჩვენ ამას გერმანიაში სოციალურ საბაზრო ეკონომიკას ვუწოდებდით და ყველა, დაწყებული კონსერვატიული პარტიიდან, დამთავრებული ქრისტიან დემოკრატებით, თანახმა იყო იმაზე, რომ საგანთა ასეთი განლაგება, როგორიც ვაიმარის რესპუბლიკაში იყო არასოდეს აღარ უნდა განმეორდეს. ეს კონსენსუსი, ეს საზოგადოებრივი შეთანხმება დარღვეულ იქნა. ეს დაიწყო 70-იან წლებში და იმ მომენტში როდესაც ჩამოიშალა კომუნისტური სისტემები, კაპიტალიზმმა, შეძენილმა ახალი სახელი „ნეოლიბერალიზმი“, წარმოიდგინა, რომ შეუძლია ისე მოიქცეს, როგორც მოეპრიანება, უკონტროლოდ, საპირწონედ ხომ აღარაფერი აღარ არსებობს. აი, რა სიტუაციაში აღმოვჩნდით ჩვენ. ის მცირერიცხოვანი „პასუხისმგებლიანი“ კაპიტალისტებიც კი, რომლებიც ჯერ კიდევ შემორჩნენ, გამაფრთხილებლად სწევენ თითს, იმის აღსანიშნავად, რომ მათ ხელში არსებული ინსტრუმენტები თანდათან კონტროლს აღარ ექვემდებარებიან. კაპიტალისტური, ანდა ნეოლიბერალიზმად წოდებული სისტემა იმეორებს კომუნიზმის შეცდომას, ამკვიდრებს რა საკუთარი „რწმენის დოგმატს“ და ამით პრეტენზიას აცხადებს უცოდველობაზე. ისინი ამბობენ: თავისუფალ ბაზარს არ აქვს ალტერნატივა! მსგავსი „რწმენის დოგმატს“ შესაძლოა ელოდო კათოლიკეთა ცენტრალური კომიტეტისგან, ხოლო ადრე ამით ცოდავდნენ კომუნისტები…
– ბურდიე: სწორია. თუმცა ნეოლიბერალიზმის ძალა იმაშია, რომ ყოველ შემთხვევაში ევროპაში ხორციელდება იმ ადამიანების ხელით, რომლებიც საკუთარ თავს სოციალისტებს უწოდებენ. შროდერი, ბლერი ან ჟოსპენი – ეს ის ადმიანები არიან, რომლებიც მიმართავენ სოციალიზმს იმისათვის, რომ გაატარონ ნეოლიბერალური პოლიტიკა. ანალიზი და კრიტიკა უფრო რთული ხდება, ვინაიდან, განვმეორდები: ყველაფერი გაუკუღმართებულია!
– გრასი: ხდება კაპიტულაცია ეკონომიკის წინაშე.
– ბურდიე: ზუსტად. ამიტომაც დღეს წარმოუდგენლად რთულია ჩამოაყალიბო კრიტიკული ოპოზიცია მემარცხენე სოციალ-დემოკრატიული პარტიებისთვის. საფრანგეთში 1995 წლის გაფიცვამ მოახდინა მომუშავე მოსახლეობის დიდი ნაწილის მობილიზება, სადაც ინტელექტუალებიც გამოდიოდნენ. შემდეგ ამას მოჰყვა უმუშევრების გამოსვლები, უმუშევართა საერთოევროპული მარში, ქვეყანაში ცხოვრების უფლების არმქონე იმიგრანტების გამოსვლა. ადგილი ჰქონდა უწყვეტ აგიტაციას, რომელმაც სათავეში მყოფი სოციალ-დემოკრატიული ხელისუფლება აიძულა, ყოველ შემთხვევაში გამოჩენილიყვნენ ისე, თითქოს მხარს უჭერენ სოციალისტურ პროგრამას. თუმცა პრაქტიკაში ეს კრიტიკული მოძრაობა რჩება ძალიან სუსტად – ძირითადად იმიტომ, რომ გამოკეტილნი არიან ეროვნულ საზღვრებში. ჩნდება კითხვა, რომელიც თუ პოლიტიკურად განვიხილავთ ჟღერს შემდეგნაირად: რა უნდა გაკეთდეს იმისათვის, რომ საერთაშორისო დონეზე იარსებოს პოზიციამ უფრო მარცხნივ ვიდრე სოციალ-დემოკრატები და სოციალისტები არიან, რომ ეს პოზიცია გახდეს ძლიერი, რათა გავლენა მოახდინოს მათზე. პირადად მე მგონია, რომ საერთაშორისო პროფკავშირული მოძრაობის დაარსების მცდელობა განწირულია მარცხისთვის… და მე ვეკითხები ჩემ თავს, რა შეგვიძლია ჩვენ, ინტელექტუალებს, გავაკეთოთ ამ მოძრაობისთვის. ეს ძალიან აუცილებელია! ვინაიდან ნეოლიბერალური თვალთახედვა ცდილობს უდიდესი სოციალური მიღწევები გაასაღოს გულუხვი მმართველების საჩუქრებად. მაგრამ სოციალური ისტორია აჩვენებს, რომ ყოველივე მიღწეული სოციალურ სფეროში შედეგია აქტიური ბრძოლისა. გამოდის, რომ თუ ჩვენ გვინდა სოციალური ევროპა, მაშინ ჩენ გვესაჭიროება სოციალური მოძრაობა. ასეთია ჩემი აზრი და მემგონია, რომ დიდი პასუხისმგებლობა ეკისრებათ ინტელექტუალებს იმაზე, აღმოცენდება თუ არა ესეთი მოძრაობა, იმდენად, რამდენადაც მმართველი წრეების ძალას და ძალაუფლებას აქვს არა მხოლოდ ეკონომიკური ხასიათი, არამედ ის ვრცელდება ადამიანის სულიერ ცხოვრებაზეც და „რწმენის დოგმებზეც“ კი. აი, სწორედ ამიტომ ვთლი საჭიროდ ხმის ამაღლებას. მე მგონია ეს ძალიან მნიშვნელოვანია. ჩვენ უნდა ვთქვათ რომ ესე არ შეიძლება და უნდა აღვადგინოთ უტოპია, ნეოლიბერალური მოძრაობის ძალა ხომ სხვა ყველაფერთან ერთად ჩანს იმაშიც, რომ ის დისკრედიტაციას უწევს უტოპიას და წარმოაჩენს მას, როგორც არქაულს.
– გრასი: შესაძლოა საქმე კიდევ იმაშია, რომ სოციალისტურმა და სოციალ-დემოკრატიულმა პარტიებმა ნაწილობრივ თავადაც მიიღეს თეზისი, რომელიც ათიოდე წლის უკან გაჩნდა – რომ კომუნიზმის დასასრულთან ერთად გაქრა სოციალიზმიც – ამასთან, ევროპული მუშათა მოძრაობის ნდობაც დაკარგეს, პროფკავშირების ჩათვლით, რომელიც კომუნიზმზე გაცილებით დიდი ხანია არსებობს. საკუთარ ტრადიციასთან გამოთხოვება ეს კაპიტულაციის ერთგვარი ფორმაა, რასაც მივყავართ „ბუნების კანონად“ გასაღებულ ნეოლიბერალიზმთან შეგუებამდე. თქვენ აღნიშნეთ საფრანგეთის 1995 წლის გაფიცვები, გერმანიაში ასეთი გაფიცვების მოწყობის მინიმალური მცდელობა იყო, რომელიც მალევე დავიწყებას მიეცა. წლების განმავლობაში მე ვცდილობ ავუხსნა პროფკავშირებს: თქვენ არ უნდა იზრუნოთ მშრომელებზე მხოლოდ მაშინ, როდესაც ჯერ კიდევ აქვთ სამუშაო, მათ ხომ სამუშაო ადგილის დაკარგვასთან ერთად ფეხქვეშ ნიადაგი ეცლებათ, ამიტომ თქვენ უნდა შექმნათ უმუშევართა პროფკავშირი, რომელიც ევროპის მასშტაბების იქნება. ჩვენ ვჩივით იმას, რომ ევროპის გაერთიანება მხოლოდ ეკონომიკური კუთხით ხდება, მაგრამ პროფკავშირები ყველა ევროპულ სახელმწიფოში არ ცდილობენ რამენაირად გამოვიდნენ ეროვნული საზღვრებიდან და გადავიდნენ ორგანიზების და მოქმედების ისეთ ფორმებზე, რომლებიც არ აღიარებენ საზღვრებს. ლოზუნგი „გლობალიზაცია“ საჭიროებს შესაბამის პასუხს. ჩვენ კიდე ვრჩებით ისევდა ისევ ერთი ერის საზღვრებში და ერთმანეთის მოსაზღვრე საფრანგეთის და გერმანიის შემთხვევაშიც კი, არ შეგვწევს ძალა გავიზიაროთ საფრანგეთის წარმატებული გამოცდილება, ან ვიპოვოთ მისი შესაბამისი გერმანიაში ან სხვა ნებისმიერ ქვეყანაში, რომლითაც მნიშვნელოვან წინააღმდეგობას გავუწევდით გლობალურ ნეოლიბერალიზმს.
სულ თავიდან თქვენ აღნიშნეთ, რომ აუცილებელია საკუთარი აზრის გამოხატვა. რა თქმა უნდა, მაგრამ ბევრი მათგანი – მე კიდევ დავუბრუნდები ინტელექტუალების გაგებას – ყველაფერს ყლაპავს. ყველაფრის გადაყლაპვით მხოლოდ კუჭის წყლულს თუ გაიჩენ. აუცილებელია ყველაფერი ითქვას. ამიტომ მე ეჭვი მეპარება, რომ შეიძლება მათი იმედი გვქონდეს, მათი, ვინც საფრანგეთში ჯერ კიდევ – ყოველ შემთხვევაში, მე ასე მგონია – იწოდებიან „ინტელექტუალებად“. ჩემი გერმანული გამოცდილება მკარნახობს, რომ დიდი შეცდომაა გააიგივო ერთმანეთთან ინტელექტუალობა და მემარცხენეობა. XX საუკუნის მთელი ისტორია ნაციონალ-სოციალიზმის და ფაშიზმის ჩათვლით საპირისპიროს მოწმობს. ისეთი ადამიანი, როგორიც გებელსია, ინტელექტუალი იყო! იყო ინტელექტუალი – ეს, ჩემი აზრით, ჯერ კიდევ არ მიუთითებს მაღალ თვისებაზე. რა მივიღეთ 1968 წლის შემდეგ? მე შემიძლია ვიმსჯელო გერმანიის მაგალითზე, საფრანგეთთან მიმართებაში კი მხოლოდ ვიმედოვნო: იყვნენ ადამიანები, რომლებიც საკუთარ თავს თვლიდნენ ჩემზე უფრო მემარცხენეებად, ახლა კი თუ მათი ნახვა მომინდება, მე მომიწევს ბუკვალურად თავის მოღრეცა ჩემგან მარჯვნივ, რათა დავინახო ისინი მემარჯვენე ან ულტრა მემარჯვენე ფლანგზე. მაგალითად, ბერნდ რაბელი, ყოფილი სტუდენტური ლიდერი, დღეს ის მემარჯვენე რადიკალურ წრეებში ტრიალებს… აი ესეთი ცვლილებები მოხდა. ამიტომ, ინტელექტუალის გაგებას კრიტიკულად უნდა მოვეკიდოთ. ზუსტად თქვენი წიგნი „მსოფლიო სიმძიმილი“ აჩვენებს, რომ ადამიანები, რომლებიც მოდიან მუშათა გარემოდან, რომლებიც მთელი თავისი ცხოვრება შედიოდნენ პროფკავშირში და ახლა იქცნენ უმუშევრებად ან პენსიონრებად და, როგორც ჩანს, ისინი არავის აღარ ადარდებენ, – აი სწორედ ეს ხალხი ფლობს ბევრად დიდ გამოცდილებას სოციალურ სფეროში, ვიდრე ინტელექტუალები. ეს ძალა რჩება სავსებით გამოუყენებელი, მაშინ როცა შეეძლო ცოტა უფრო წინ წავეწიეთ.
– ბურდიე: გეთანხმებით. მაგრამ, ნება მიბოძეთ ცოტა უფრო უკან დავბრუნდეთ. წიგნი „მსოფლიო სიმძიმილი“, რომელზეც ასეთი სიმპათიით საუბრობდით – ეს არის მცდელობა დაეკისროთ ინტელექტუალებს მოკრძალებული, მაგრამ სასარგებლო ვალდებულება, რომლის შესახებაც შევიტყე ჩრდილოეთ აფრიკის ქვეყნებში: ვალდებულება საზოგადო მწერლისა. ეს არის ადამიანი, რომელსაც წერის უნარი გააჩნია და ამ თავისი უნარით ემსახურება სხვა ადამიანებს, მათ ვისაც სურთ რაიმეს თქმა, მაგრამ არ შეუძლიათ საკმარისად კარგად ჩამოაყალიბონ. შესაძლოა სოციოლოგები იმყოფებიან განსაკუთრებულ მდგომარეობაში: განსხვავებით სხვა ინტელექტუალებისაგან, ესენი არიან ადამიანები, რომლთაგან უმრავლესობას (რა თქმა უნდა, ყველა არა) აქვს მოსმენის უნარი, იმის გაშიფვრის, გადმოცემის და გავრცელების უნარი, რასაც მათ უყვებიან. შეიძლება მოგეჩვენოთ რომ ძალიან ვარ კონცენტრირებული ჩემ პროფესიაზე, მაგრამ მე მნიშვნელოვნად ვთვლი, რომ სხვა ინტელექტუალებიც, რომელთაც ამის უნარი შესწევთ, რომ ადამიანებმა, რომლებიც ფიქრობენ და წერენ, მონაწილეობა მიიღონ ამ საქმეში.
– გრასი: კი, მაგრამ ამავდროულად, თქვენ მოგიწევთ მიმართოთ იმ ინტელექტუალებსაც, რომლებიც ახლოს არიან ნეოლიბერალიზმთან. მე შემიმჩნევია, რომ კაპიტალისტურ, ნეოლიბერალურ წრეებშიც კი შეიძლება იპოვოთ ერთი-ორი ადამიანი, რომელიც საკუთარი ინტელექტუალური მიდრეკილების და, განსაკუთრებით, განმანათლებლობის ტრადიციასთან მიკუთვნებულობის წყალობით, იწყებენ ეჭვის შეტანას მსოფლიოს გარშემო ფულის სრულიად უკონტროლო მოძრაობის გარდაუვალობაში და იმ სიგიჟეში, რამაც ნეოლიბერალიზმთან ერთად იფეთქა. მაგალითად ფირმების ყოველგვარი მიზანსა და აზრს მოკლებული შერწყმა, რომლის შედეგადაც ხან ორი, ხან ხუთი და ხანაც ათი ათასობით ადამიანი რჩება სამსახურის გარეშე – სამაგიეროდ სახეზე გვაქვს მაქსიმალური მოგება, რაც თავის მხრივ აისახება ბირჟაზე… ასე რომ ე.წ. ნეოლიბერალური სფეროს ფარგლებში არსებობენ ინტელექტუალები, რომლებმაც ყოველ შემთხვევაში დაიწყეს ფიქრი. ზუსტად მათთან არის საჭირო დიალოგი.
– ბურდიე: კი, მაგრამ მე მრჩება ისეთი შთაბეჭდილება, რომ ერთ-ერთი პრობლემა მდგომარეობს იმაში, რომ საჭიროა არა მხოლოდ გააპროტესტო გაბატონებული აზრი, რომელიც თითქოს ყველას მიერ აღიარებულია, იმისათვის, რომ წარმატებულად ებრძოლო მას, უნდა შეგეძლოს კრიტიკული დისკურსის გავრცელება და გასაჯაროება. ჩვენ ახლა ვსაუბრობთ სატელევიზიო რეჟიმში ტელევიზიისთვის, იმ იმედით რომ ჩვენ ხმას გაიგონებენ ვიწრო ინტელექტუალური წრეების მიღმაც. მე დიდი სიამოვნებით დავამსხვრევდი სიჩუმის კედელს – ეს არ არის მხოლოდ ფულის კედელი, ეს სიჩუმის კედელიცაა. ტელევიზია ხომ ორაზროვანია: ერთი მხრივ, ეს არის ინსტრუმენტი, რითიც შეგვიძლია ლაპარაკი, ხოლო მეორე მხრივ – ტელევიზია გვაჩუმებს – ჩვენ გამუდმებით ვექცევით დომინანტი დისკურსის ალყაში. ჟურნალისტების უდიდესი უმრავლესობას – შესაძლოა თავისდაუნებურადაც – საკუთარი წვლილი შეაქვს გაბატონებული დისკურსის განმტკიცებაში და ამ ერთსულოვნების დარღვევა ძალიან რთულია. ამას ყოველ ჯერზე ვაკვირდები საფრანგეთში, სადაც მხოლოდ რამდენიმე საზოგადოდ აღიარებულ პიროვნებას აქვს წვდომა საჯარო სივრცეზე, სხვები იქ უბრალოდ ვერ ხვდებიან. მხოლოდ აღიარებულ პიროვნებებს შეუძლიათ ამ წრის გარღვევა, მაგრამ ამაოდ, მათ აშუქებენ მხოლოდ იმიტომ, რომ დაკმაყოფილებულნი ჩუმად არიან და ასევე აგრძელებენ ყოფნას.
– გრასი: დაწყებული „თუნუქის დოლიდან“ მე ლიტერატურის როლი დავინახე იმაში, რომ ის ყვება ისტორიებს ადამიანებისგან, რომელთაც თავად არ შეუქმნიათ ისტორიები, მაგრამ მათ შეემთხვათ და იქცნენ დაზარალებულებად, ბოროტმოქმედებად, ოპორტუნისტებად, თანამონაწილეებად, დევნილებად… ეს გაგება მე ჩამომიყალიბდა საკმაოდ ადრე, მას საფუძვლად ლიტერატურული ტრადიცია უდევს. მე დავასახელებ ერთ მაგალითს (ალბათ თქვენც შეგიძლიათ ასეთი მაგალითი მოიყვანოთ საფრანგეთის შემთხვევაშიც): რა გვეცოდინებოდა ჩვენ გერმანიაში ყოველდღიური ცხოვრების შესახებ 30-იან წლებში, ომებს შორის პერიოდში, თუ არა ისეთი ადამიანი, როგორიც იყო გრიმელსჰაუზენი, რომელმაც დაწერა „სიმპლიცისიმუსი“? ჩვენთვის ხელმისაწვდომი იქნებოდა მხოლოდ დოკუმენტები, რომლებზეც ჩვეულებრივ მუშაობენ ხოლმე ისტორიკოსები, ჩვენ ბევრი გვეცოდინებოდა გამარჯვებულების შესახებ, მაშინ როდესაც ისტორიაში თითქმის არაფერს წერენ დამარცხებულებზე. ამ შემთხვევაში ამ ამოცანას ლიტერატურა კისრულობს საკუთარ თავზე, ის ავსებს ამ დანაკლისს, ადამიანებს, რომელთაც წართმეული აქვთ ხმა, სიტყვის თქმის საშუალებას აძლევს. ეს ყველაფერი თქვენს წიგნთანაც არის კავშირში.
აი, თქვენ საუბრობდით მნიშვნელოვან შუამავალზე – ტელევიზიაზე. ტელევიზიას, ისევე როგორც ყველა მსხვილ ინსტიტუტს გააჩნია საკუთარი ცრურწმენა – რეიტინგები, რომლის კარნახსაც უნდა დაემორჩილო. ყველაფერი ემორჩილება მის დიქტატს და ამას მივყავართ იქამდე, რომ ისეთ საუბრებს, როგორიც მე და თქვენ შორის ახლაა, ძალიან იშვიათად ან, უფრო სწორედ, არასოდეს არ ანახებენ ტელევიზიით – ყოველ შემთხვევაში წამყვან არხებზე. უფრო მოსალოდნელია გაუშვან ARTE-ზე, ან ისეთ მცირე რადიოსადგურზე, როგორიცაა „რადიო ბრემენი“. დასაწყისში ხომ ამ დისკუსიის გამართვაზე უარი თქვა „ნორდოიჩერ რუდფუნკმა“, და მაშინ „რადიო ბრემენი“ ჩაერია – გაქნილი, როგორც ყველა მცირე მედია-საშუალება. მან ისარგებლა საშუალებით და შეგვკრიბა აქ, ჩემს პატარა სახელოსნოში. და კიდევ ერთი: პოლემიკის ფორმა. 70-იანი, 80-იანი წლების საჯარო დისკუსიებმა ადგილი დაუთმეს თოქ-შოუებს. მე არასოდეს არ ვიღებ მონაწილეობას მათში. მე ეს ფორმა მიუღებლად მიმაჩნია, იმიტომ, რომ არაფერს არ იძლევა. ამ სალაყბოში დაწინაურდება ხოლმე ის, ვინც უფრო მეტხანს ლაპარაკობს ან ყველაზე უხეში ფორმით აიგნორებს სხვებს. როგორც წესი, აქედან არაფერი არ გამოდის კიდევ იმიტომ, რომ წამყვანი ცვლის თემას ან გაწყვეტინებს ზუსტად მაშინ, როცა საუბარი ხდება უფრო მეტად საინტერესო და მწვავე. ჩვენ ორთავე ხომ იმ ტრადიციას განვეკუთვნებით, რომელიც სათავეს შუასაუკუნეებში იღებს – დისპუტის ტრადიციას. ორი პიროვნება, ორი განსხვავებული, ურთიერთშემავსებელი აზრი, ორი გამოცდილება – თუ შევეცდებით იქნებ აქედან რაიმე გამოვიდეს, შესაძლოა ჩვენ შეგვემუშავებინა რაიმე რეკომენდაციები ამ მოლოქი ტელევიზიისთვის: დაუბრუნდეს კონკრეტულ თემაზე კრიტიკული დიალოგის ნაცად ფორმას – დისპუტს.
– ბურდიე: გეთანხმებით, თუმცა, სამწუხაროდ, ეს საჭიროებს განსაკუთრებული გარემოებების ნაკრებს, იმისთვის, რომ მათ ვინც წერენ სიტყვას, რომანებს – მწერლები, ხელოვნების მუშაკები, მკვლევრები – კვლავ დაიბრუნონ წარმოების საკუთარი საშუალებები. მე სრულებით გააზრებულად ვსაუბრობ ერთობ მოძველებულ, მარქსისტულ ენაზე. პარადოქსულია, მაგრამ, დღეს, როგორც ჩანს, ადამიანებს, რომლელთაც საქმე აქვთ სიტყვასთან, სრულებით წართმეული აქვთ სიტყვის წარმოებისა და გავრცელების საშუალებები, ისინი გაუცხოვდნენ და ვერანაირ გავლენას ვერ ახდენენ მათზე; ეს ადამიანები მიმართავენ მცირე ტელერადიოკომპანიებს, ეძებენ შემოვლით გზებს, იგონებენ ათასგვარ ხრიკებს… ჩვენ ახლანდელ საუბარსაც ყველაზე ადრე გაუშვებენ საღამოს 11 საათზე იმ არხზე, რომელიც ცნობილია მხოლოდ ვიწრო ინტელექტუალებისთვის. თუ ჩვენ მოვისურვებდით რაიმე გვეთქვა ფართო აუდიტორიისთვის დიდ არხზე, როგორც თქვენ სწორედ შენიშნეთ, დაუყოვნებლივ შეგვაწყვეტინებდნენ ცენზურის გამო.
– გრასი: მოდით ნუ დავიჩივლებთ. ჩვენ ყოველთვის უმცირესობაში ვიყავით. თუ თვალს გადავავლებთ ისტორიულ პროცესს, გაკვირვებას გამოიწვევს ის, თუ რა ბევრი რამის გაკეთებაა შესაძლებელი უმცირესობაში ყოფნისას. რა თქმა უნდა, საჭიროა შესაბამისი ტაქტიკის მოფიქრება, რათა გაიგონონ შენი ხმა. მაგალითად, მე როგორც მოქალაქე იძულებული ვარ დავარღვიო მწერლის უმთავრესი კანონი: არასოდეს არ განვმეორდე. პოლიტიკაში საჭიროა როგორც თუთიყუშმა იმეორო შემუშავებული და შენთვის მისაღები თეზისი, რაც დამღლელია, იმიტომ რომ გამუდმებით საკუთარი ხმის ექო გესმის. მაგრამ, ცხადია მხოლოდ ასეა შესაძლებელი მოიძიო მსმენელი ამ მრავალხმოვან სამყაროში.
– ბურდიე: რაც მე ყველაზე მეტად მაცვიფრებს თქვენს ნაწარმოებებში, მაგალითად „ჩემ საუკუნეში“, ეს არის ხატოვანი ფორმების ძიება, რომლის დახმარებითაც შესაძლოა გადმოიცეს კრიტიკული, შეიძლება ითქვას ანტისახელისუფლებო გზავნილებიც კი ფართო საზოგადოებაში. თუმცა, მგონია რომ დღევანდელი მდგომარეობა ძლიერ განსხვავდება იმ მდგომარეობისგან, რასაც ადგილი განმანათლებლობის ეპოქაში ჰქონდა. გადავიკითხოთ დიდრო და სხვები და დავინახავთ, რომ მაშინ „ენციკლოპედია“ წარმოადგენდა მისტიციზმთან და ობსკურანტიზმთან ბრძოლის საშუალებას, ზეწოლის მაგიერ სთავაზობდა კომუნიკაციის ახალ ფორმებს. მე ვიმედოვნებ ჩვენ წინაშეც მსგავსი ამოცანა დგას. დღეს გვიწევს ვებრძოლოთ ობსკურანტიზმის სრულიად ახალ ფორმებს
– გრასი: და მაინც უმცირესობაში ყოფნისას…
– ბურდიე: რა თქმა უნდა. თუმცა [ობსკურანტიზმის ახალი ფორმები] დღეს ბევრად უფრო ძლიერია, ვიდრე განმანათლებლობის დროს. დღეს ჩვენ საქმე გვაქვს მძლავრ ტრანსნაციონალურ მედიამაგნატებთან, რომელებიც აკონტროლებენ ყველაფერს ვიწრო ანკლავის მეშვეობით. ავიღოთ საგამომცემლო საქმიანობა. დააკვირდით, როგორ ძნელად გამოიცემა რთული, კრიტიკული ნაწარმოები! მე მგონია, რომ დღეს ჩვენ გვესაჭიროება წიგნის გამომცემელთა ინტერნაციონალის მსგავსი. თქვენ შეიძლება შეიცხადოთ, და თქვათ, თითოეულმა თავისი საქმე აკეთოს, თითოეული უნდა იბრძოდეს დამოუკიდებლად საკუთარი კალამით ხელში ან საკუთარ საბეჭდ მანქანასთან, მაგრამ არ მგონია რომ ეს ეფექტური იქნება. ამიტომ მე ჩვენს საუბარსაც ვთვლი მნიშვნელოვნად. ჩვენ უნდა შევეცადოთ ვიპოვოთ კომუნიკაციის ახალი ფორმები, შევიმუშაოთ ახალი საშუალებები ადამიანებამდე გზავნილების მიწვდენისა. შესაძლოა, ნაცვლად იმისა, რომ იქცე ტელევიზიის ინსტრუმენტად, ჩვენ შევძლებთ თავად ტელევიზია ვაქციოთ ჩვენი ნათქვამის ინტერესებში მყოფ კომუნიკაციის ინსტრუმენტად.
– გრასი: დიახ, მოქმედების არეალი შეზღუდულია. და აი რა მაკვირვებს ყველაზე მეტად: მე ვერასოდეს დავიჯერებდი, რომ ერთ დღეს მომიწევდა სახელმწიფოს როლის გაზრდაზე საუბარი. ჩვენთან, გერმანიაში, ეს როლი ყოველთვის დიდი იყო, განსაკუთრებით იმ საკითხში, რაც „წესრიგს“ ეხება. და იყო საკმარისი მიზეზები, რათა სახელმწიფოს გავლენა მოგვექცია დემოკრატიული კონტროლის ქვეშ. და ახლა ჩვენ გადავვარდით მეორე უკიდურესობაში. ნეოლიბერალიზმმა, ამასთან ყველანაირი იდეოლოგიური მოსაზრებების გარეშე, ბუნებრივად მიიღო ანარქიზმი, რათა საბოლოოდ გაენადგურებინა სახელმწიფო. ეს პრინციპი შემდეგნაირად ჟღერს: „გვეყო სახელმწიფო, ჩვენ ყველაფერს ჩვენ თავზე ავიღებთ!“ თუ დღეს აუცილებელია რაიმე ტიპის რეფორმა (მე ვსაუბრობ მხოლოდ რეფორმაზე და არა რევოლუციურ ზომებზე) – გერმანიასა თუ საფრანგეთში არაფერი არ მოხდება მანამ, სანამ კერძო ინდუსტრიული სექტორი ითხოვს დაბალ გადასახადებს, ხოლო ეკონომიკა ამას ამართლებს. სახელმწიფო ძალაუფლების ამგვარ გაქრობაზე ანარქისტები მხოლოდ იოცნებებდნენ, თუმცა ეს უკვე სახეზეა… და მე, შესაძლოა თქვენც, ვიმყოფებით ერთგვარ კურიოზულ სიტუაციაში: მე მიწევს იმაზე ზრუნვა, რომ სახელმწიფომ საკუთარ თავზე აიღოს პასუხისმგებლობა და იკისროს მარეგულირებელის როლი.
– ბურდიე: გეთანხმებით. სწორედ ამგვარ შემობრუნებას ვგულისხმობდი. პარადოქსია, მაგრამ ჩვენ აღმოვჩნდით იმის დამცველებად, რასაც ჩვეულებრივ დაცვა არ სჭირდება. მაგრამ, საკმარისია კი „სახელმწიფოს დაბრუნების“ მოთხოვნა? იმისათვის, რომ არ აღმოვჩნდეთ კონსერვატიული რევოლუციის მახეში, ვფიქრობ ჩვენ უნდა ვთქვათ: „საჭიროა სხვა სახელმწიფო!“
– გრასი: იმისათვის რომ ავიცილოთ გაუგებრობა დავამატებ: ნეოლიბერალიზმს უნდა მიითვისოს სახელმწიფოს ის ფუნქციები, რომლებიც მას აინტერესებს ეკონომიკური თვალსაზრისით. სახელმწიფომ უნდა შეინახოს პოლიცია, რათა უზრუნველყოს საზოგადოებრივი წესრიგი. მაგრამ თუ სახელმწიფოს ართმევენ ძალაუფლებას უზრუნველყოს სოციალური მხარე, საზოგადოებრივ ფენებთან მიმართებაში, ამ შემთხვევაში ვგულისხმობ არა მხოლოდ სოციალურად პრობლემატურ შემთხვევებს, არამედ ბავშვებსა და ხანდაზმულებს, რომლებიც გამორიცხულნი არიან ან ჯერ არ იღებენ მონაწილეობას წარმოების პროცესში, მათ გამო პასუხისმგებლობა ეკისრება არა სახელმწიფოს, არამედ საზოგადოებას. მან უნდა შეძლოს სოციალური უზრუნველყოფა, თუ კი სახელმწიფოს წართმეული აქვს ამის უნარი. მეორე მხრივ, თუ ეკონომიკას უჭირავს დიდი ადგილი და, ამავდროულად, ავლენს სრულ მოუმზადებლობას პასუხი აგოს რაიმეზე და, როცა დგება ამ პასუხისმგებლობის მომენტი, გამოსავალს ხედავენ პირდაღებულ „გლობალიზაციაში“, რომელშიც ეკონომიკა ჩაკარგულია. უპასუხისმგებლობა – აი, ნეოლიბერალური სისტემის უმთავრესი პრინციპი.
– ბურდიე: „ჩემ საუკუნეში“ თქვენ აცოცხლებთ ისტორიული მოვლენების მთელ რიგს, მათგან ზოგიერთი განსაკუთრებით შთამბეჭდავია. მე მახსენდება პატარა ბიჭი, რომელიც ზის მამის მხრებზე და მიემართება მიტინგზე, სადაც ლიბკნეხტი მონაწილეობს. არ ვიცი, რამდენად არის ეს ვინმეს პირადი მოგონება, ყოველ შემთხვევაში, ეს მშვენიერი ისტორიაა იმისთვის, რომ გაეცნო სოციალიზმს. ძალიან ორიგინალურია. ძალიან მომწონს! მე კიდევ მომწონს, როდესაც თქვენ საუბრობთ იუნგერზე და რემარკზე და ერთგვარად სტროფებს შორის გამოთქვამთ ძალიან ბევრ მნიშნელოვან რამეს ინტელექტუალების ფუნქციებსა და ამოცანაზე. მომწონს თქვენი უნარი იქცეთ ტრაგიკული მოვლენების თანამონაწილედ, მაშინაც კი, როცა მათ უყურებთ კრიტიკული თვალით… რასაც თქვენ ჰაიდეგერზე ამბობთ – ესეც ძალიან მომწონს. ამაშიც გვაქვს რაღაც საერთო, ვინაიდან ერთხელ მეც დავწერე კრიტიკული ანალიზი ჰაიდეგერის რიტორიკაზე, რომელმაც იმდროისათვის ფრანგულ წრეებში შეიტანა ქაოსი და, რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, დღემდე აგრძელებს ამას.
– გრასი: სხვათა შორის, რაც მე ყველაზე მეტად მამხიარულებს – ესაა ფრანგი ინტელექტუალების უსაზღვრო აღფრთოვანება იუნგერითა და ჰაიდეგერით, იმიტომ რომ ამით ყველა კლიშე და დამახინჯებული წარმოდგენა, რომელიც გერმანიასა და საფრანგეთში ერთმანეთთან მიმართებაში არსებობს, უეცრად თავდაყირა დგება. დიდი აბსურდია, რომ საფრანგეთს უხაროდა ყველა ის მოვლენა, რომელსაც საბედისწერო შედეგი ჰქონდა გერმანიისთვის.
– ბურდიე: დიახ, ჩემ შემთხვევაში მე წავედი ახალი ჰაიდეგერიანული კულტის წინააღმდეგ და ამის გამო აღმოვჩნდი დიდ იზოლაციაში. უსიამოვნო შეგრძნებაა როცა ხარ ფრანგი და ცდილობ ირწმუნო განმანათლებლობის მაშინ როდესაც, საფრანგეთი თავით ეშვება ჰაიდეგერისა და იუნგერის მოდერნულ ობსკურანტიზმში. საფრანგეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტი აპირებს ჰაიდეგერის დაჯილდოებას – ჩემთვის ეს საშინელებაა, მე ეს ძალიან დრამატულად აღვიქვი. აქ პარიზში რთულია განაცხადო, რომ იუნგერი – კონსერვატული რევოლუციონერია: მე გავაანალიზე მისი საუბარი, მისი სამხედრო დღიურები, სადაც ის ყვება ოკუპირებული საფრანგეთის ყოველდღიურ ცხოვრებას… და ყველას, ვინც ამით არის დაკავებული და ფიქრობს ჩემნაირად, მაშინვე ძველმოდურობაში, ნაციონალიზმში და ა.შ. სდებენ ბრალს – გარკვეული ფორმის ინტერნაციონალიზმიც შესაძლოა მოვიყვანოთ აქ, რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს!
– გრასი: მე მინდა დავუბრუნდეთ იმას, რაც თქვენ „ჩემ საუკუნეზე“ და ლიბკნეხტის შესახებ თქვით. იქ საუბარი მიდის იმაზე, რომ ამ ოჯახის ტრადიცია ყოველთვის იყო შვილის თან წაყვანა – მაშინ ვილჰელმ ლიბკნეხტის, ახლა უკვე კარლ ლიბკხნეტის პერიოდში. და აი ის ზის მამის მხრებზე და უსმენს ხალხის წინაშე მდგარ ორატორს. ჩემთვის ნიშანდობლივია, ლიბკხნეტი, ერთი მხრივ, აგიტაციას უწევს ახალგაზრდობას: ყალიბდება ახალი პროგრესული მოძრაობა სოციალიზმისთვის, მეორე მხრივ – მამა ისეა გართული, რომ ვერ ხვდება – ბავშვს ჩამოსვლა უნდა. ბავშვი აფსამს მამას კისერზე და იმ დროს, როდესაც ლიბკნეხტი აგიტირებს, მამა პარალელურად სცემს შვილს. ისე რომ აქ ერთმანეთს უპირისპირდება ორი სახე: სოციალისტის ავტორიტარული დამოკიდებულება საკუთარი შვილის მიმართ და იმავდროულად რწმენა იმისა, რომ ახალგაზრდობა გაიმარჯვებს. რაც შეეხება ბიჭს, საბოლოოდ ის პირველ მსოფლიო ომში ეწერება მოხალისედ, ანუ აკეთებს სწორედ იმას, რასაც ლიბკხნეტი უპირისპირდებოდა. აქ ჩანს ამ ისტორიის გაუჟღერებელი დედააზრი, თუ როგორ ტრიალდება ყველაფერი, ზუსტად ეს დამემართა მეც ამ ისტორიის წერის პროცესშიც.
თქვენ ასევე შეეხეთ ჰაიდეგერის თემას და თქვით, რომ უცნაურია, მაგრამ საფრანგეთში, განსაკუთრებით ინტელექტუალთა შორის, ჰაიდეგერსაც და იუნგერსაც მიესალმებიან. ალბათ, შესაძლებელია მათ თაყვანისმცემლებს მივცეთ პატარა რჩევა: უფრო სასარგებლო იქნებოდა გაცნობოდნენ გერმანელ განმანათლებლებს. მხოლოდ დიდრო და ვოლტერი ხომ არ ყოფილან, კიდევ იყო ისეთი ავტორი, როგორიც ლესინგია, კიდევ იყო ლიხტენბერგი – სხვათა შორის ძალიან მახვილგონიერი განმანათლებელი, რომელმაც საფრანგეთში წესით მეტი სიმპათია უნდა დაიმსახუროს, ვიდრე იუნგერმა…
– ბურდიე: მოდით ავიღოთ არც თუ ისე შორი მაგალითი: ერნსტ კასირერი, განმანათლებლების ერთ-ერთი უდიდესი მემკვიდრე, რომელიც არც თუ ისე დიდი ხმაურით მიიღეს საფრანგეთში, მაშინ როცა მის მოწინააღმდეგე ჰაიდეგერს კოლოსალური წარმატება ხვდა წილად. ზოგადად საფრანგეთსა და გერმანიას შორის პოზიციების ესეთი გაცვლა ძალიან მაღელვებს. ხშირად ვუსვამ ჩემ თავს კითხვას, რა შეგვიძლია გავაკეთოთ იმისათვის, რომ ეს ორი ქვეყანა არ დაემსგავსოს ერთმანეთს ყველაზე უფრო უარესში. ხშირად იქმნება შთაბეჭდილება, რომ ისტორიის გარკვეული ირონიის ძალით საფრანგეთი გერმანიისგან იღებს ყველაზე ცუდს, რაც ამ უკანასკნელს შეუძლია რომ შესთავაზოს და პირიქით, გერმანია იღებს საფრანგეთისგან მის ყველაზე უარესს.
– გრასი: მოდით დავუბრუნდეთ 1968 წელს: „ჩემ საუკუნეში“ მე გამომყავს მთხრობელი – პროფესორი, რომელიც, 30 წლის შემდეგ, თავისი სემინარის მიმდინარეობისას უეცრად ჩაფიქრდება იმაზე, თუ რა რეაქცია ჰქონდა სტუდენტობისას 1966/67/68 წლებში. თავის მსჯელობას პროფესორი იწყებს ჰაიდეგერისეული უმაღლესი ფილოსოფიით და ამითვე ამთავრებს. მაგრამ ამ ორი ფაზის შუაში, მას ჰქონდა რადიკალური გატაცებებიც, ის იყო ახლოს იმათთან, ვინც საჯაროდ „ამხელდა“ და თავს ესხმოდა ადორნოს… ამგავრი ბიოგრაფიული ხაზი ძალიან დამახასიათებელია 1968 წლისთვის. რისი თქმა მინდა ამით? მე ხომ მაშინ მოვლენათა ეპიცენტრში ვიყავი: სტუდენტური პროტესტები მაშინ გამართლებულიც იყო და საჭიროც, მათ იმაზე მეტი გავლენა ჰქონდათ, ვიდრე ამას 1968 წლის ფსევდორევოლუციის ორატორები აღიარებდნენ – მათ უნდოდათ რევოლუცია, მაგრამ არანაირი რევოლუცია არ ყოფილა, იმიტომ რომ ამისთვის არ არსებობდა არანაირი საფუძველი. მაგრამ საზოგადოება შეიცვალა. ჩემ ნაწარმოებში „ლოკოკინას დღიურები“ მე მაქვს აღწერილი თუ როგორ დამცინეს, როდესაც მე განვაცხადე, რომ პროგრესი ეს ლოკოკინაა“. რა თქმა უნდა, ადვილია მაოსგან დასწავლილი ლაპარაკით დიდი ნახტომი გააკეთო, მაგრამ გამოტოვებული ფაზა – უფრო ზუსტად კი საზოგადოება, რომელიც თქვენს ქვემოთაა – არ ჩქარობს დაგეწიოთ. თქვენ თავზე ახტებით საზოგადოებას, მერე გიკვირთ, რომ ის უკან გექაჩებათ და ამას არქმევთ კონტრრევოლუციას. ეს ყველაფერი იმ დროისთვის უკვე დეგრადირებული კომუნიზმის მოძველებული ლექსიკონიდანაა. ამ ყველაფერს ნაკლებად იაზრებდნენ.
– ბურდიე: იმ პერიოდისთვის მეც იგივეს ვიტყოდი. მე დავწერე წიგნი სახელად „მემკვიდრეები“, სადაც აღვწერ განსხვავებულ ქცევებს, ერთი მხრივ, წვრილბურჟუაზიული ან მუშათა, და მეორე მხრივ, მსხვილბურჟუაზიული ოჯახებიდან გამოსული სტუდენტებისა – განსაკუთრებით პოლიტიკის სფეროში. გამოიკვეთა, რომ ყველაზე რადიკალური და ექსტრემალური პოზიციები აქვთ მდიდარი ოჯახის შვილებს, სხვა სტუდენტები უფრო კონსერვატიულები არიან, ორიენტირდებიან რეფორმებზე…
– გრასი: იმიტომ, რომ მდიდარ ბავშვებს უჩნდებათ კონფლიქტი მამასთან, რასაც სახლში ვერ აგვარებენ, ვინაიდან ფულის დაკარგვის ეშინიათ. შედეგად კონფლიქტი გადააქვთ საზოგადოებაში…
– ბურდიე: დიახ, ასეა, თუმცა ეს თითქმის უკვე ტრადიციად იქცა. გაიხსენეთ XIX საუკუნე: ბევრმა მხატვარმა, მაგალითად სეზანი, შეწყვიტა ურთიერთობა ოჯახთან, რითაც მოაწყო ერთგვარი სიმბოლური რევოლუცია მშობლების წინააღმდეგ. ამიტომ, მგონი ჩვენ საქმე გვაქვს დუალიზმთან, რომელიც ძალიან აშკარა იყო 1968 წლის მოძრაობაში, მსგავსად ყველა სხვა მღელვარებისა, სადაც, მოვლენები რამდენჯერმე ტრიალდება.
– გრასი: სამოცდაათიან წლებში გერმანიასა და სკანდინავიის ქვეყნებში მოულოდნელად დაიწყეს იმის გაცნობიერება, რომ თუ ეკონომიკა გააგრძელებს ასე მუშაობას და რესურსების ექსპლოატაციას, ეს მიგვიყვანს გარემოს განადგურებამდე. წარმოიშვა ეკოლოგიური მოძრაობა. ხოლო სოციალისტური და სოციალ-დემოკრატიული პარტიები, კაპიტალიზმთან საკუთარი რეფლექსიის ერთგულნი, კონცენტრირდნენ ტრადიციულ სოციალურ საკითხზე, ეკოლოგიური საკითხი ან გადადეს ან აღიქვეს, როგორც რაღაც მტრული. გამოიკვეთა, რომ პროფკავშირების მემარცხენე აქტივისტები, რომლებიც ყველა სხვა საკითხში იყვნენ პროგრესულები, როგორც კი საუბარი იწყება ეკოლოგიაზე, თვლიდნენ, რომ საფრთხე ექმნებოდა სამუშაო ადგილებს. და ეს გრძელდება დღემდე! და თუ დღეს ჩვენ კაპიტალისტებისგან, ნეოლიბერალური წრეებისგან მოლოდინი გვაქვს, რომ გამოიყენებენ საკუთარ ინტელექტუალურ პოტენციალს და საკუთარ თავს აზრზე მოიყვანენ – სხვა გვარად რომ ვთქვათ რეფორმირდებიან, – ამავდროულად უნდა ვუთხრათ მემარცხენეობას – აღარ შეიძლება ეკოლოგიური და შრომითი საკითხების გამიჯვნა – ისინი ერთმანეთს ეკუთვნიან და ყველა გადაწყვეტილება უნდა მიიღებოდეს მხოლოდ მას შემდეგ, რაც გაეცემა პასუხი კითხვას: „ეს ეკოლოგიურად მისაღებია?“
– ბურდიე: დიახ, მაგრამ რასაც მწვანეებზე საუბრობთ ეს სოციალ-დემოკრატებზეც ვრცელდება. სოციალ-ლიბერალიზმი“, „მესამე გზა“ ან „ბლერიზმი“, ყველა ეს ფსევდო გამოგონება სინამდვილეში ამკვიდრებს გაბატონებული წრეების გაბატონებულ შეხედულებებს, მათზე, ვინც დამორჩილებულნი არიან. სინამდვილეში ეს ნიშნავს იმას, რომ ევროპელები ისე იქცევიან, როგორც კოლონიზაციის მსხვერპლნი – მათ რცხვენიათ საკუთარი ცივილიზაციის და ვეღარ ბედავენ მისდიონ საკუთარ ტრადიციას. ეს პროცესი იწყება ეკონომიკით, მაგრამ თანდათან ვრცელდება კულტურაზეც. მათ სცხვენიათ საკუთარი კულტურული ტრადიციებისა, ევროპელებს გამუდმებით აწუხებთ დანაშაულის გრძნობა იმისათვის, რომ კინემატოგრაფიაში, ლიტერატურასა თუ სხვა ნებისმიერ სფეროში არსებობს ტრადიციები, რომლებიც აღიქმებიან არქაულად.
– გრასი: თუმცა ეს ხომ აბსურდული რედუცირებაა: ერთი მხრივ შროდერის ფრთა, რომლის წარმომადგენლები თავს მოდერნისტებად თვლიან, მეორე მხრივ კი – ისინი, ვისაც ერიდებიან, როგორც ტრადიციონალისტებს. ნეოლიბერალებს კი შეუძლიათ ჩუმად იცინონ და თვალი ადევნონ თუ როგორ იღუპავენ თავს გერმანიასა და სხვა ქვეყნებში სოციალ-დემოკრატები და სოციალისტები აბსურდული და არაფრისმომცემი განსაზღვრებების გამო.
– ბურდიე: მოდით დავუბრუნდეთ კულტურის საკითხს: ძალიან გახარებული ვარ, რომ თქვენ მიიღეთ ნობელის პრემია. ნება მიბოძეთ ვთქვა: მე მხოლოდ იმიტომ კი არ მიხარია, რომ დაჯილდოვდა ნამდვილად კარგი მწერალი, კიდევ იმიტომ მიხარია, რომ ეს მწერალი ევროპელია იმ გაგებით, რომ ის მზად არის გამოხატოს საკუთარი აზრი და დაიცვას სახელოვნებო შემოქმედების ის ტიპი, რომელიც ბევრს ძველმოდურად ეჩვენება.
– გრასი: რაც შეეხება ნობელის პრემიას, მე მის გარეშეც კარგად ვცხოვრობდი და იმედი მაქვს კარგად ვიცხოვრებ მასთან ერთადაც. ზოგიერთმა თქვა: „როგორც იქნა“ ან „ძალიან გვიანია“. მაგრამ მე ძალიან მიხარია, რომ ამ ხანდაზმულობაში, 70 წელს გადაცილებულს მან მოაღწია ჩემამდე. უფრო ახალგაზრდისთვის, მაგალითად 35 წლის მწერლისთვის, პრემიის მიღება, ვფიქრობ, მძიმე გამოცდა იქნებოდა, იმიტომ რომ მოლოდინები შენზე მნიშვნელოვნად იზრდება. დღეს ამ საკითხს შემიძლია მოვეკიდო ირონიულად და მიუხედავად ამისა მიხაროდეს. მოდით ამით ეს თემა ჩავთვალოთ ამოწურულად…
ვფიქრობ, ჩვენ შეგვიძლია ისეთი შეთავაზების გაკეთება რასაც მარტივად ვერ უგულვებელყოფენ: უზარმაზარი სამაუწყებლო ინსტიტუციებიც ჩაკარგულნი არიან საკუთარ ცრურწმენებში რეიტინგების თაობაზე. მათ შეიძლება ოდნავ დავეხმაროთ, ხელი შევაშველოთ. იგივე ეხება ორ მეზობელს – გერმანიასა და საფრანგეთსაც, რომლებიც ერთმანეთს სისხლის ბოლო წვეთამდე ებრძოდნენ – წარსული მსოფლიო ომების და XIX საუკუნის ომების ჭრილობები ჯერაც არ მოშუშებულა და ახლა სხვადასხვა რიტორიკული საშუალებებით ცდილობენ ერთმანეთთან დაახლოებას. თუმცა შეიძლება შენიშნოთ, რომ მათ შორის არის არა მხოლოდ ენობრივი ბარიერი, არამედ სხვა გარემოებებიც, რომლებსაც არ ექცევა ყურადღება. როგორც უკვე ვთქვი, ჩვენ არ შეგვწევს უნარი გავიაზროთ ევროპული განმანათლებლობის პროცესის ერთიანობა. ის პერიოდი უკეთესი იყო, როდესაც ერი-სახელმწიფოები ჯერ კიდევ არ იყვნენ ძლიერნი – ფრანგები მხედველობაში იღებდნენ იმას, რაც გერმანიაში ხდებოდა და პირიქით. გოეთემ გადათარგმნა დიდრო, მათ ჰქონდათ ერთმანეთთან მიმოწერა. ისინი უმცირესობაში იყვნენ და იბრძოდნენ ერთად, მიუხედავად ცენზურისა, წინ ამოძრავებდნენ განმანათლებლობის პროცესს. დადგა დრო, რომ აღვადგინოთ ეს კავშირები. ჩვენ ვერავინ ვერ გაგვათავისუფლებს ამ ტრადიციისგან – ჩვენ სხვა არაფერი დაგვრჩენია, გარდა გამოცდილებისა და ცოდნისა, რომელიც განმანათლებლობასთან ერთად მივიღეთ. აგრეთვე ვიცით ისიც, თუ რა წავიდა ამ პროცესში არასწორად, ჩვენ სხვა გზა არ დაგვრჩენია, გარდა განმანათლებლობის რეფორმირებისა, განმანათლებლობისვე ტრადიციებით და განმანათლებლობის რევიზიისა იქ, სადაც ამის საჭიროება არსებობს. მხოლოდ იმაზე დარდი, თუ რაოდენ დიდ ძალაუფლებას მიაღწია და როგორ უპასუხისმგებლოდ იყენებს მას ნეოლიბერალიზმი არ არის საკმარისი. არა, საჭიროა ვიფიქროთ, იმაზე თუ რა შეცდომა იქნა დაშვებული ევროპულ განმანათლებლობაში, ამაზე ხომ ისედაც მქონდა საუბარი – კაპიტალიზმი, თავისი განვითარებით, მათ შორის დღევანდელი დღის ჩათვლით და სოციალიზმი – საკუთარ რუდიმენტულ განვითარებით დასაწყისიდან მოყოლებული დღემდე – ისინი ორივენი განმანათლებლობის შვილები არიან და როგორმე უნდა დასხდნენ ერთი მაგიდის გარშემო.
– ბურდიე: მე მაინც მგონია, რომ თქვენ ზედმეტად ოპტიმისტი ხართ. სამწუხაროდ, ვფიქრობ, რომ ეს პრობლემა ასე არ უნდა განვიხილოთ, საერთოდაც ასე არ უნდა დავაყენოთ, იმიტომ რომ დღეს ევროპაში გაბატონებული ეკონომიკური და პოლიტიკური წრეები იმდენად ძლიერნი არიან, რომ განმანათლებლობა ერთგვარად საფრთხის ქვეშ დგება. ერთმა ჩემმა ძალიან კარგმა მეგობარმა, ფრანგმა ისტორიკოსმა დანიელ როშმა ეს-ესაა გამოაქვეყნა წიგნი, სადაც არგუმენტირებულად ხსნის, რომ განმანათლებლობის გაგება და ტრადიცია გერმანიასა და საფრანგეთში განსხვავებულად აღიქმება. ჩვენ ვამბობთ “Lumières”, თქვენ ამბობთ “Aufklärung” – თითქოს ეს ორი ტერმინი ერთმანეთს ესატყვისება, მაგრამ მათ შორის ძალიან დიდი განსხვავებაა მნიშვნელობაში! ეს არის ორი ერთმანეთის პირისპირ მყოფი კონტინენტი. ეს განსხვავება – ერთ-ერთი წინაღობაა, რომელიც უნდა გადავლახოთ. პირველ რიგში ეს შეეხება ინტელექტუალებს, თუ ისევ მოგვიწევს წინააღმდეგობა გავუწიოთ იმის განადგურებას, რასაც ჩვენ ვუკავშირებთ განმანათლებლობას: მეცნიერული პროგრესი, ტექნოლოგიური პროგრესი, აგრეთვე ამ პროგრესის დაუფლება და მართვა. ვფიქრობ, ჩვენ აქ არ უნდა დავკმაყოფილდეთ მხოლოდ იმის ქადაგებით, რომ ჩვენ გვჭირდება პრობლემის სხვა გადაწყვეტა. მე ვიმედოვნებ, რომ ჩვენ გვჭირდება ახალი უტოპიის შემუშავება, რომელიც ფესვს გაიდგამს საზოგადოებრივ ძალებში, და მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა ზოგიერთს ეს მოეჩვენოს წარსულში, მოძველებულ პოლიტიკურ ხედვებთან დაბრუნებად, გარდაუვალია სოციალური მოძრაობის ახალი სახეების შექმნა. პროფკავშირები მოძველდნენ იმ სახით, რა სახითაც ეხლა არსებობენ. პროფკავშირები უნდა რეფორმირდნენ, შეიცვალონ, ახლებურად უნდა განისაზღვრონ და ინტერნაციონალიზირდნენ, გახდნენ უფრო რაციონალურები, ფესვი გაიდგან სოციალურ მეცნიერებებში და ა.შ. ეს იმისათვის, რომ უკეთ გააკეთონ, ის რაც მათ მიზნებშია და, რასაც ისინი დღეს არც თუ ისე კარგად უმკლავდებიან.
– გრასი: მაგრამ რასაც თქვენ ეხლა გვთავაზობთ ეს არის არა უტოპია, არამედ პროფკავშირული მოძრაობის რეფორმა და ჩვენთვის ცნობილია, რაოდენ უმოძრაოა ეს აპარატი…
– ბურდიე: კი, მაგრამ ჩვენ გვჭირდება უტოპია, რათა მან ითამაშოს გარკვეული როლი. მაგალითად, სოციალური მოძრაობები საფრანგეთში ბევრად უფრო სუსტნი არიან, ვიდრე იყვნენ რამდენიმე წლის უკან. ისინი ყოველთვის ორიენტირდებოდნენ მუშებზე და ეწინააღმდეგებოდნენ ინტელექტუალებს – ხშირ შემთხვევაში არც თუ ისე უსაფუძვლოდ. დღეს სოციალური მოძრაობა კრიზისშია და ამიტომ, შესაძლოა ამის მიუხედავადაც, ის უფრო მეტად გახსნილია, უფრო ყურადღებითაა, ადვილად იღებს კრიტიკას და მეტად უფიქრდება საკუთარ თავს. ვფიქრობ, მარტივად იღებს კრიტიკის ახალ ფორმებსაც, რომლიც ჩვენს საზოგადოებაში იკიდებს ფეხს. ზუსტად აი ამ კრიტიკულ სოციალურ მოძრაობებს ეკუთვნით მომავალი.
– გრასი: მე ამას სკეპტიკურად ვუყურებ. ჩვენ ორივენი ისეთ ასაკში ვართ, რომ შეგვიძლია იმედი ვიქონიოთ საღი აზრის, მანამ სანამ ამის საშუალებას ჯანმრთელობა მოგვცემს, მაგრამ ეს მაინც უკავშირდება დროში შეზღუდულობას. არ ვიცი რა მდგომარეობაა საფრანგეთში – ვიმედოვნებ არც თუ ისე უკეთესი – მაგრამ გერმანიაში. ახალგაზრდა მწერლების თაობაში ნაკლები მზაობა და უფრო ნაკლები ინტერესია განმანათლებლობის ტრადიციის გავრცელების, უფრო უკეთ რომ ვთქვათ – საკუთარი აზრის გამოხატვის და ჩართულობის ტრადიციისა. თუკი ჩვენს მერე შემცვლელი არავინ არ მოვა – ამ სიტყვის ყველაზე კარგი გაგებით – ევროპული ტრადიციის ეს კარგი ნაწილი საერთოდ დაიკარგება.
თარგმნა – მარიამ გაჩეჩილაძე
