ერიხ ფრომი, ფემინიზმი და ფრანკფურტის სკოლა (I ნაწილი)

დუგლას კელნერი

ერიხ ფრომი, ფრანკფურტის სკოლის ერთ–ერთი წარმომადგენელი,  მნიშვნელოვნად  იყო ჩართული გენდერის,  ქალსა და კაცს შორის განსხვავების, პრობლემების თეორეტიზებაში. გარკვეული თვალსაზრისით, ფრომმა წინასწარ განსაზღვრა, მარქსისტული ფემინიზმისა და  გენდერის სოციალურად კონსტრუირებული ბუნების პოსტსტრუქტურალისტური ანალიზის  შექმნის, შემგდომი მცდელობები. გენდერის ფრომისეული ანალიზი არაერთ აზროვანი და ურთიერსაწინააღმდეგო იყო. ის  მამრობითი სქესის დომინანტური პერსპექტივიდან აანალიზებდა  გენდერისა  და სექსუალობის საკითხებს.

ამ ნაშრომში მე გენდერის შესახებ ფრომის სხვადასხვა მოსაზრებებს შევაჯამებ, ასევე თანამედროე  ფემინისტური თეორიის  მიმართ ფრომის  მოლოდინზე  და მის ტექსტებში სექსიზმისა და ესენციალიზმის შესახებ თანამედროვე ფემინისტების შეხედულებებზე  ვისაუბრებ.

erich-frommფრომისა და კრიტიკული თეორიის ურთიერთმიმართების შესახებ საკითხის წამოჭრა,  კითხვათა  მთელ რიგს წარმოშობს, რომლებიც  ფრომისა და  სოციალური კვლევის ინსტიტუტის ურთიერთობას, (მის განხეთქილებას სოციალური კვლევის ინსტიტუტთან) და  ფრომისა და  კრიტიკული თეორიის ურთიერთობის შესახებ შემდგომ დებატებს უკავშირდება. ფრომის   უარყოფის ტენდენციის  ნაცვლად  მე  ვამბობდი,  რომ მისი შრომის  რე-ევოლუცია დაგვიანებული იყო, კერძოდ კი  1930-იანი წლების მისი ზოგიერთი ესეის გადაკითხვა – როდესაც ის სოციალური კვლევის ინსტიტუტის  პროექტებში იყო ჩართული – გენდერისა და აგრესიის  მისეული ანალიზის მოგვიანებითი ვერსიის  კომბინირებით, ხელს შეუწყობდა  კრიტიკული თეორიისა და ფემინიზმის შესაძლო სინთეზს. უფრო  კონკრეტულად კი , მისი ესეები მატრიარქატზე, რამდენიმე   პროვოკაციულ   პერსპექტივას   შეიცავს პატრიარქატისა და მამრობითი სქესის დომინირების   საკითხებზე და  ქალებსა და მატრიცენტრულ თვისებებზე   პოზიტიური შეხედულებების კონსტრუირებას ახდენს. ამიტომაც  ფრომის შეხედულებები ფრანკფურტის  სკოლის  ზოგი მისი კოლეგის  პატრიცენტრულ პერსპექტივას ”ლახავს”. უფრო მეტიც ფრომი,  პირველი იყო კრიტიკულ თეორიტიკოსებს შორის, რომელმაც გენდერისა და სქესობრივი განსხვავების  საკითხი   წინ წამოწია, და  ოჯახის, პატრიარქატის , ქალთა ჩაგვრის  ცნებების თეორიტიზირება მოახდინა.

მარქსიზმი/ფსიქოანალიზიფემინიზმი

კრიტიკული თეორიის ერთერთი განმასხვავებელი  მახასიათებელი,  მარქსისა  და ფროიდის მოსაზრებების სინთეზია, რომელიც მიზნად  ფსიქოლოგიური მედიატორული თეორიის შექმნას ისახავს სულსა ( ფსიქესა და საზოგადოებას შორის, რომელიც იგნორირებული იყო ტრადიციული მარქსიზმის მიერ.)  ძირითადი თეორიული ესეები, რომლებიც ინსტიტუტის მატერიალისტურ სოციალურ ფსიქოლოგიას  უსვამდნენ ხაზს ,Zeitschrift fur Sozialforschung – ში გამოქვეყნდა ერიხ ფრომის მიერ. ფრომი პრაქტიკოსი ფსიქოანალიტიკოსი  იყო , რომელმაც ფრანკფურტის ფსიქოანალიზის  უნივერსიტეტში ლექტორის  პოზიცია მიიღო. ის ასევე დაინტერესებული იყო მარქსიზმითა და სოციოლოგიით და ინსტიტუტში ფსიქოლოგიის ექსპერტად 1929 წელს დაიწყო მუშაობა. ფრომი პირველი იყო, რომელმაც  მარქსისტული სოციალური ფსიქოლოგიის განვითარების მიზნით მარქსისა  და  ფროიდის სინთეზი მოახდინა. ფრანკფურტის სკოლის სხვა წევრებიც ცდილობდნენ მსგავსი სინთეზის განხორციელებას, თუმცა, ფროიდისა და მარქსის   ინტერპრეტაცია  ხშირად, საკმაოდ რთული იყო.

ფრომი თავისი პროექტის ძირითად  კონტურებს  ავლებს სტატიში – ” ანალიტიკური სოციალური ფსიქოლოგიის  მეთოდი და ფუნქცია”, ქვესათაურით ”შენიშვნები ფსიქოანალიზსა და ისტორიულ მატერიალიზმზე” (Fromm {1932a} 1970) ის  სტატიას ფსიქოანალიზის ძირითადი პრინციპების განხილვით იწყებს და შემდგომ მიუთითებს, თუ რატომ ფიქრობს,  რომ სათანადოდ ინტერპეტირებული და რეკონსტრუირებული ფროიდის  თეორია  ისტორიულ მატერიალიზმთან შეთავსებადია. ფრომისათვის ფსიქოანალიზი მატერიალისტური ფსიქოლოგიაა, რომელიც  ინსტინქტურ  წარმმართველებსა და მოთხოვნილებებს ისე აანალიზებს, როგორც ადამიანის ქცევის წარმმართველ  ძალებს. ფსიქოანალიზი ძირითადი ინსტინქტების ინვენტარიზაციას  ახორციელებს და  ადამიანის ქცევის მაკონტროლებელ ქვეცნობიერ ძალებსა და მექანიზმებს, ასევე  სპეციფიური ცხოვრებისეული გამოცდილებების გავლენასა  და მემკვიდრეობით მიღებულ   ინსტინქტურ  კონსტიტუციას, აგებულებას აანალიზებს. ამიტომ, ფრომის თვალსაზრისით ფროიდის თეორია ” დახვეწილად ისტორიულია,” ის  ცხოვრების ისტორიის  გაგების მეშვეობით მამოძრავებელი/წარმმართველი სტრუქტურის გაგებისკენ მიისწრაფის.  (Fromm {1932a} 1970, p. 139)

ფსიქოანალიზის მთავარი კონცეფცია ფრომისათვის ” ინსტინქტების ბიოლოგიური აპარატის აქტიური და პასიური ადაპტაციაა” (Fromm {1932a} 1970, p. 141)

ფსიქოანალიზის მეთოდი განსაკუთრებით ღირებულია სოციალური ფსიქოლოგიისათვის,  ის  ”სოციეტალურ ცხოვრებაში -რელიგიაში, ტრადიციებში, განათლებასა და პოლიტიკაში  აშკარად ირაციონალური მოქმედებების პატერნების წყაროების აღმოჩენისკენ  მიისწრაფის” (Fromm {1932a} 1970, p. 141) ფრომს ამიტომაც  სჯერა, რომ ”ანალიტიკური სოციალური ფსიქოლოგია”    ისტორიულ მატერიალიზმთან სავსებით შეთავსებადია, ორივე  მათგანი ანალიზს იწყებს არა იდეიდან ,არამედ მიწიერი ცხოვრებიდან და მოთხოვნილებებიდან, ამ თვალსაზრისით  ორივე  მატერიალისტური მეცნიერებაა.  ”ანალიტიკური სოციალური ფსიქოლოგია და ისტორიული მატერიალიზმი ცნობიერების შეფასების მხრივაც ერთმანეთის მსგავსია. ეს უკანასკნელი  რომელიც ორივეს მიერ გააზრებულია არა როგორც  ადამიანური  მოქმედების  უკან მდგომი  თავად ამ მოქმედების  მამოძრავებელი ძალა, არამედ როგორც სხვა დაფარულ ძალებზე  რეფლექსია. Fromm {1932a} 1970, p. 142) თუმცა  ისტორიული მატერიალიზმი  სოციალურ ცხოვრებაში ეკონომიკური ძალებისა და  ინტერესების პრიმატის დაშვებისკენაა მიდრეკილი, მაშინ როდესაც ფსიქოანალიზი  ფოკუსირებას ახდენს ინსტინქტურ და ფსიქოლოგიურ ძალებზე. ფრომი მიიჩნევს რომ  სინთეზი შესაძლებელია. კერძოდ მას სჯერა, რომ  ანალიტიკურ სოციალურ ფსიქოლოგიას  შეუძლია შეისწავლოს გზები,  რომელთა მეშვეობითაც  სოციო-ეკონომიკური სტრუქტურა გავლენას ახდენს, ფორმას უცვლის  ინდივიდთა და ჯგუფთა ინსტინქტურ აპარატსა და  ინდივიდებს.

ფსიქოანალიზი აქცენტს აკეთებს  ადამიანის განვითარებაში ოჯახის  მნიშვნელობაზე , ფრომს მიაჩნია , რომ  ისტორიული მატერიალიზმი  ამისთვისაც განმამტკიცებელია  ” ოჯახი მედიუმია/შუამავალია რომლის მეშვეობითაც საზოგადოება ან სოციალური კლასი  თავის  სპეციფიკურ სტრუქტურებს აღბეჭდავს ( ინტერნალიზებას ახდენს ) ბავშვზე. შესაბამისად  ოჯახისა და სოციალიზაციის  პროცესის ანალიზს შეუძლია  გვიჩვენოს, თუ   როგორ ახდენს საზოგადოება თავისი კალსობრივი სტრუქტურის რეპროდუქცირებას/კვლავწარმოებას, და საკუთარ იდეოლოგიასა და   პრაქტიკებს თავს ახვევს ინდივიდებს.  ფრომის მიერ განხილული, ფსიქოანალიტიკური თეორიების მიხედვით მოცემული საზოგადოება მისი წევრებს საზოგადოებისათვის მისაღებად, სოციალიზაციის  მეშვეობით  აქცევს  და ამ სახით კვლავაწარმოებს  ისეთ სახის სპეციფიკურ სოციალურ სტრუქტურას, რომელიც  ბურჟუაზიული საზოგადოების   ნორმად მიღებისა  და  მისი მონაპოვრების უკანონო  უნივერსალიზებისკენ არის მიდრეკილი. ისტორიული  მატერიალიზმი ამ  ჩავარდნების შესწორებას  ყველა სოციალური ფორმაციის, ინსტიტუტის, პრაქტიკისა და ადამიანის ცხოვრების  შინაგან ისტორიულ ბუნებაზე ხაზგასმის მეშვეობით  გვთავაზობს .

ფრომის ესეი პროგრამული ხასიათისაა და დეტალურად არ  აღწერს კაპიტალისტურ- ბურჟუაზიული საზოგადოება,რა სახით კვლავაწარმოებს/კვლავწარმოქმნის  საკუთარ  სტრუქტურას .  მას  უფრო   ფსიქოანალიზისა და მარქსიზმის  შეთავსებადობის თაობაზე  კვლევის პროგრამის  მონახაზი/ კონცეპტუალური ჩარჩო აინტერესებს,   რათა დაამტკიცოს რომ  ფსიქოანალიზს ” ისტორიული მატერიალიზმის მთლიანი კონცეფციის გამდიდრება  არაერთი  სპეციფიკური საკითხით შეუძლია.  ფსიქოანალიზს სოციალურ  პროცესებში მოქმედი   ფაქტორების: საკუთრივ ადამიანის ბუნების შესახებ შესახებ  მეტი ინფორმაციის მოწოდება შეუძლია. (Fromm {1932a} 1970, p. 154) ფრომისათვის, ბუნებრივი ინსტინქტები  საზოგადოების საფუძვლის ნაწილია, და მიიჩნევს რომ,  ადამიანის ქცევისა და სოციალური  პროცესების ჩვენეული გაგება გამდიდრდება იმის შესახებ  ცოდნით თუ რა  ახდენს ინსტინქტების ადაპტირებას საზოგადოების სტრუქტურასთან და   ცვლიან  თუ არა ადამიანები  გარემოს, მათი მოთხოვნილებების შესაბამისად. ” ცალკეული  შეფასებების მიხედვით, ინსტინქტური აპარატი  ბიოლოგიურად მოცემულია, მაგრამ ის მნიშვნელოვანწილად  მოდიფიცირებადია/ცვალებადია. ძირითადი განმაპირობებელი ფაქტორების როლი ეკონომიკურ პირობებამდე  დადის. ოჯახი  არსებითი მედიუმია, რომლითაც ეკონომიკური სიტუაცია ინდივიდების ფსიქიკაზე ახდენს გავლენას . სოციალური  ფსიქოლოგიის ამოცანაა  სოციალურად  გაზიარებული ფსიქიკური ატიტუდებისა და იდეოლოგიების  არაცნობიერი საფუძვლების ახსნაა  –  ეკონომიკური  პირობების ლიბიდორალურ ძალაზე გავლენის ცნებების მეშვეობით.(Fromm {1932a} 1970, p. 149).

ფრომი ასევე ამბობს, რომ ფსიქოანალიზს შეუძლია აგვიხსნას, თუ როგორ ტრანსფორმირდება  სოციო-ეცონომიკური ინტერესები და სტრუქტურები  იდეოლოგიებად, ასევე  საკუთრივ იდეოლოგიები როგორ  ახდენენ გავლენას   ადამიანის აზროვნებასა და ქცევაზე.  მარქსისა და ფროიდის მსგავსი  შერწყმა  განუსაზღვრლად ამდიდრებს მატერიალისტურ სოციალურ თეორიას. ფრომის აზრით, მნიშვნელოვანია იმ შუამავლის /მედიატორის ანალიზი რომლის მეშვეობითაც საზოგადოება და ფსიქიკა ინტერაქციაში შედის ერთმანეთთან.   ის ამტკიცებს, რომ ყველა საზოგადოებას მისი  ლიბიდორალური სტრუქტურა და  პროცესები გააჩნია , რომელთა  დახმარებითაც ადამიანის გონებასა და ქცევაში აღიბეჭდება . ანალიტიკური სოციალური ფსიქოლოგია  ამიტომაც ღრმად ემპირიული უნდა იყოს, რათა ახსნას   ამა თუ იმ საზოგადოებაში ბატონობისა თუ მორჩილების არსებობა და ასევე  ისიც- თუ  როგორ, რა გზითაა შესაძლებელი სოციალური და ფსიქოლოგიური ცვლილებები.

იმავე პერიოდის  ესეიში ”ფსიქოანალიტიკური დახასიათება და მისი მსგავსება სოციალურ ფსიქოლოგიასთან”  ფრომი  მის ანალიტიკური სოციალური ფსიქოლოგიის გამოკვლევებს  იქეთკენ  წარმართავს, თუ როგორ ქმნის ბურჟუაზიული საზოგადოება დომინანტურ სახასიათო ტიპებს, რომლებიც სოციალურ სტრუქტურების კვლავწარმოებას და მათი სოციალური ავტორიტეტისათვის დამორჩილებას ემსახურება. სოციალური ხასიათის თეორია ცენტრალურია ფრომის  ნაშრომებისათვის, თუმცა, მის ესეიში ის აჯამებს დომინანტურ ფროიდისტულ მოდას, რომ ” ფსიქოანალიტიკური დახასიათების ძირითადი  მახასიათებელი ზოგი  სახასაითო შტრიხი ან ცალკეული ინსტინქტური მოთხოვნის საპასუხო ფორმაციები თავისი ბუნებით სექსუალურ  სუბლიმაციებად  მივიჩნიოთ”(Fromm {1932b} 1970, pp. 164-165)

ფრომი შემდგომში განიხილავს, ფროიდის თეორიის  მიხედვით ადამიანის განვითარების სამ ფაზას :  ორალურს, ანალურსა და გენიტალიურს, ასევე – თუ როგორ წარმოშობენ  ცალკეული ტიპის სოციალური სტრუქტურები გარკვეული სახის ხასიათის შტრიხებს,  სხვებს კი აქრობენ.   ფრომი  განიხილავს, ბურჟუაზიული საზოგადოება როგორ აყალიბებს  ხასიათის  სტრუქტურას, რომლის ფარგლებშიც  ვალდებულება , მომჭირნეობა/სიძუნწე, დისციპლინა,დაზოგვა  ბურჟუაზიული სტრუქტურის დომინანტური შტრიხი ხდება  მაშინ როცა სიყვარული, გრძნობადი სიამოვნება, ქველმოქმედება, და სიკეთე გაუფასურებულია.

კაპიტალისტურ საზოგადოებაში ინდივიდუალობის  ცვლილების შესახებ ფრომი წერს :  ” აშკარაა რომ მეცხრამეტე საუკუნის   ბურჟუაზიის  ტიპური  მახასიათებელი  შტრიხი  თანდათანობით  გაქრა, ასევე კლასიკური ტიპიც თვითნაკეთი, დამოუკიდებელი მეწარმისა  რომელიც ერთდროულად საკუთარი ბიზნესის მფლობელიცაა და მენეჯერიც  გაქრობის პროცესშია.

ახალი ტიპის კაპიტალისტისათვის ადრინდელი ბიზნესმენის სახასიათო მახასიათებლები უფრო მეტად ხელისშემშლელია/დაბრკოლებაა ვიდრე დამხმარე. თანამედროვე ფსიქიკის აღწერა და ანალიზი კაპიტალიზმისათვის სხვა სახის ამოცანაა, რომელიც თავის თავზე ფსიქოანალიტიკურმა სოციალურმა ფსიქოლოგიამ უნდა აიღოს (Fromm {1932b} 1970, p. 185)

ფრომი მოგვიანებით (1947;1955) თანამედროვე კაპიტალისტური საზოგადოების დომინანტურ სახასიათო ტიპებს დეტალურად აღწერს.  ამის ერთერთი საინტერესო  მცდელობა  ადრეულ 1930 -იან წლებში, მის მიერ Johann Jacob Bachofen -ის მატრიარქატის თეორიაშიც, მატერიალისტური სოციალური ფსიქოლოგის განვითარების  ანალიზი, სტატიაში:   ”თეორია დედობის უფლებაზე და მისი მიმართება სოციალურ ფსიქოლოგიასთან.(Fromm {1934} 1970). ფრომი წარმოაჩენს თუ როგორ არის ბაჩოფენის ნაშრომი მითვისებული როგორც სოციალისტი მოაზროვნეების, როგორებიცაა  ენგელსი, ასევე  კონსერვატორი მოაზროვნეების მიერ. მატრიარქატის თეორიის  კონსერვატორული  ვერსიის გაკრიტიკების შემდეგ  ფრომი გვთავაზობს  იმის კრიტიკასაც  თუ როგორ არის ის მითვისებული  პროგრესივისტული აზროვნების მიერ. დასაწყისისათვის ფრომს  სჯერა   ბაჩოფენის შემოთავაზებული ხედვების, თუ როგორ ვითარდება ქალის ბუნება სოციალური  პრაქტიკებისგან, განსაკუთრებით, დედობის აქტივობები  წარმოქმნის  აღმზრდელობით, დედობრივი ხასიათის შტრიხებს რომლებიც ქალთანაა ასოცირებული, ამიტომაც  ითვალისწინებს  დედობის  თანამედროვე  ფემინისტურ  თეორიებს (იხილეთ,Chodorow 1978).

ფრომი  მატრიარქატის ანალიზისას  ყურადღებას ამახვილებს ქალის  პოზიტიურ  თვისებებსა  და პატრიარქატის ნეგატიურ თვისებებზე, სწორედ ამიტომ გვთავაზობს კავშირს  ფემინისტურ და კრიტიკულ თეორიებს შორის. უფრო მეტიც, ფრომი ამბობს რომ ბაჩოფენის  მატრიარქალური საზოგადოების  თეორია, ”ახლოსაა სოციალიზმის იდეალებთან”. მაგალითად,  მატრიარქატის თეორიის  ცენტრალური იდეაა ადამიანთა მატერალური კეთილდღეობა და მსოფლიოს  ბედნიერება. მეორე  მხრივ, მატრიარქალური საზოგადოების რეალობა, როგორც აღწერილია ბაჩოფენის მიერ    ენათესავება  სოციალისტურ იდეალებსა და მიზნებს და პირდაპირ ეწინააღმდეგება რომანტიკულ და რეაქციონერულ  მიზნებს. ბაჩოფენის მიხედვით, მატრიარქალური საზოგადოება იყო პირველყოფილი დემოკრატია, რომელშიც სექსუალობა  თავისუფალი იყო ქრისტიანული  ”გაუფასურებისგან,” ხოლო  დედობრივი სიყვარული და თანაგრძნობა  კი- დომინანტური მორალური პრინციპები, ვინმეს დაზიანება სასიკვდილო ცოდვად ითვლებოდა და  კერძო საკუთრება ჯერ  კიდევ არ არსებობდა.(Fromm {1934} 1970, pp. 118-119). ფრომისათვის გადამწყვეტი კითხვა  მატრიარქატის თეორიასთან მიმართებით იყო არა  ის,  არსებობდა  თუ არა მატრიარქატული საზოგადოება ისეთი როგორც ბაჩოფენმა  აღწერა, არამედ მატრიარქატის თეორია   კაპიტალისტური  პატრიარქალური საზოგადოების  საწინააღმდეგო ინსტიტუტების, დამოკიდებულებებისა და  ღირებულებების ცალკეულ ქსელს წარმოადგენს და სწორედ   ამიტომ  სარგებლობს  იმ სოციალისტების ფართო  მოწონებით, რომლებიც  ფიქრობენ, რომ  საზოგადოების სოციალური და ფსიქიკური  სტრუქტურების რადიკალური, ფუნდამენტური ცვლილებებია აუცილებელი. (Fromm {193} 1970, p. 120)

ამიტომაც ზოგმა ფრომის ესეი ბაჩოფენზე შესაძლოა წაიკითხოს, როგორც მარქსიზმისა და ფემინიზმის სინთეზი   და ამიტომაც – პირველი მცდელობა კრიტიკული თეორიის  ფემინისტური განზომილების განვითარებისა. მაგალითად,  მატრიარქატიდან პატრიარქატში გადასვლის შესახებ დისკუსიის დროს, ფრომი წერს რომ   პატრიარქალური სოციალური სტრუქტურა  ” მჭიდროდ   შეკრული დღევანდელი დღის  კლასობრივი ხასიათით…” პატრიარქალური ოჯახი ერთერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი  ადგილია ფსიქიკური  ატიტუდების  წარმოქმნისათვის, რომლებიც  კლასობრივი საზოგადოების სტაბილურობის  შენარჩუნებას ემსახურებიან. ”(Fromm {1934} 1970, p. 124) ფრომის აზრით, ” პატრიარქალური კომპლექსი”  ბურჟუაზიულ საზოგადოებაში ვითარდება, რომელიც შეიცავს ” დამოკიდებულებას მამის ავტორიტეტზე, სიბრაზის ნარევში ჩართულობას, სიყვარულსა და სიძულვილს, მშობლების  ავტორიტეტთან იდენტიფიკაციას, ძლიერ და  მკაცრ  სუპერ-ეგოს, რომლის  პრინციპი არის ის რომ მოვალეობა უფრო მნიშვნელოვანია ვიდრე  ბედნიერება, დამნაშავეობის შეგრძნებას,  კვლავწარმოქმნილს  ისევ და ისევ  აზრთა სხვადასხვაობით სუპერეგოსა და რეალობის   მოთხოვნებს შორის, რომლის  ეფექტიც არის ხალხის დამორჩილება ავტორიტეტისადმი. ეს ფსიქო-სოციალური მდგომარეობაა, რომელიც ხსნის რატომ არის  ოჯახი  უნივერსალურად მიჩნეული  საზოგადოების საფუძვლად ( ან სულ მცირე  ერთერთ მნიშვნელოვან განმანმტკიცებლად)(Fromm {1934} 1970, p. 124)

პატრიარქალურ საზოგადოებაში,  მამასთან  ურთიერთობის საკითხი   ცენტრალურია. ფროიდის თეორიაში, ოიდიპოსის კომპლექსიც   მამა-ვაჟიშვილის ურთიერთობას    ფსიქოლოგიური განვითარების პროცესისთვის ძირითადი მნიშვნელობის საკითხად    მიიჩნევს  , ფრომი  საუბრობს    სხვადასხვა გზებზე რომლებშიც  მშობლების ავტორიტეტი ქვეცნობიერად ერთვება სოციალიზაციის  პროცესში და   კაპიტალისტური და  ბურჟუაზიული  საზოგადოების ღირებულებებს აწარმოებს. ფრომი შემდეგ ერთმანეთს ადარებს ბავშვების ურთიერთობას დედებთან  და დედობრივ  ღირებულებებს, რომლებიც ჩართულია ამ  ურთიერთობებში, მაშინ როცა  მამასთან ურთიერთობა პირობითია და ქცევაზეა დამოკიდებული, წარმატება და შესაძლებლობა რომ შეასრული მისი  მოლოდინები, დედის სიყვარულის უპირობო ელემენტია და ნაკლებად მტკიცე მახასიათებელი ღირებულებების, დამანშავეობის და საჭიროებების რომ წარმატებას მიაღწიო  სიყვარულის მოპოვებაში.

შეჯამებისას, ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ რომ  პატრიცენტრული ინდივიდი და საზოგადოება    კომპლექსური მახასიათებლებით ხასიათდება , რომლებშიც  დომინანტურია, მკაცრი სუპერეგო,  დანაშაულის შეგრძნება, მამის ავტორიტეტისადმი  მორჩილება, ტანჯვის მიღება  როგორც  დანაშაულისათვის სასჯელის და  ბედნიერების  ნაკლები  შესაძლებლობა. მატრიცენტრული  კომპლექსი, საპირისპიროდ, ხასიათდება  ოპტიმისტური ნდობით  დედის უპირობო სიყვარულისადმი,  დამნაშავეობის ნაკლები შეგრძნებით,  სუსტი სუპერეგოთი და  სიამოვნებისა და  ბედნიერების  უზარმაზარი შესაძლებლობით. ამ მახასიათებლებლებთან ერთად , ფრომი ასევე ავითარებს დედობრივი  თანაგრძნობისა და სიყვარულის  იდეალებს .(Fromm {1934} 1970, p. 131)

წინასწარგანჭვრეტს თანამედროვე  ფემინისტურ თეორიებს, ფრომი  პოზიტიურად აფასებს მდედრობით/ დედობრივ ღირებულებებსა და თვისებებს, მაშინ როცა აკრიტიკებს  მამრობით/პატრიცენტრულ  ღირებულებებსა და თვისებებს. ისტორიული სკეჩის შემდეგ  მატრიცენტრული კულტურის   შუა საუკუნეებსა და   კათოლიციზმთან ასოცირების და  პატრიცენტრული კულტურის ბურჟუაზიასთან, კაპიტალიზმსა და პროტესტანტიზმთან, ფრომი აჯამებს   რომ,  ” რეალური,    წარმოამდგენელი  ახალი მატრიცენტრული ტენდენციებისა  საშუალებას გვაძლევს   ვიყოთ  კლასი, რომლის მოტივია  სამუშაოსადმი  ტოტალური “მიძღვნა”, უფრო მეტად ეკონომიკით იქნება  გაპირობებული, ვიდრე ინტრენალიზებული სინდისის  ქენჯნით.  (Fromm {1934} 1970, p.

134)

ფრომი  მიუთითებს ,  არსებული სოციალური ურთიერთობების რელატიურობაზე, და ინსტიტუტებზე როგორებიცაა ქორწინება, მონოგამია, კერძო საკუთრება ,სხვა ბურჟუაზიული სოციალური ფორმები და მიიჩნევს რომ   სოციალური შეთანხმებების კონსტრუქტივისტული ბუნების  შესახებ მსგავსი  შეხედულება ” სასარგებლოა   თეორიისა და  პოლიტიკური აქტივობისათვის, რომლებიც არსებული სოციალური სტრუქტურების  ფუნდამენტურ ცვლილებებს  უჭერენ მხარს  (Fromm {1932} 1970, p. 123) შესაძლოა იყოს სხვა პოლიტიკური მიზეზებიც, რის გამოც თეორიამ უნდა მოიწონს  პროგრესულობა: ” იმ ფაქტისგან განცალკევებით რომ მატრიარქატის თეორია  ხაზს  უსვამს  ბურჟუაზიული სტრუქტურის  რელატიურობას, მისი ძალიან სპეციალური შინაარსი მარქსისტების  სიმპათიას იპოვებს. უპირველეს ყოვლისა, მან აღმოაჩინა პერიოდი როდესაც ქალები  იყვნენ  საზოგადოების ავტორიტეტები და მთავარი ფიგურები, უფრო მეტად ვიდრე კაცების მონები და  ბარტერის/გაცვლის ობიექტები, ეს მნიშვნელოვან დახმარებას უწევს  ქალების პოლიტიკური და სოციალური ემანსიპაციისათვის ბრძოლას. მეთვრამეტე საუკუნის დიდი ბრძოლა გამოცოცხლებულია მათ მიერ, რომლებიც იბრძოდნენ  უკლასო საზოგადოებისათვის.(Fromm {1932} 1970, p. 123).

ფრომი   საკუთარ  ნაშრომს  მატრიცენტრული ტენდენციებისა და მარქსიზმის, ანუ მარქსიზმისა და ფემინიზმის შეჯამებით ასრულებს.  ”  მარქსისტული სოციალური  პროგრამის ფსიქიკური საფუძველი  უმეტესწილად მატრიცენტრული კომპლექსია. მარქსიზმი არის იდეა რომ, თუ  ეკონომიკის  პროდუქტიული შესაძლებლობები რაციონალურადაა ორგანიზებული, ყოველი  პიროვნება  უზრუნველყოფილი უნდა იყოს საქონლის  იმ საკმარისი მიწოდებით,  რომელიც მას სჭირდება  – არ აქვს მნიშვნელობა  როგორი იყო მისი როლი წარმოების  პროცესში. უფრო მეტიც ყველაფერი ეს  გაკეთებული უნდა იყოს   ნაკლები  მუშაობით თითოეული  ინდივიდის წილ, ვიდრე  აუცილებელი იყო ამ დრომდე და საბოლოოდ, ყოველ  ადამიანს აქვს უპირობო  უფლება  ცხოვრებაში ბედნიერებისა და ეს ბედნიერება   ძირითადად  თანაარსებობს  ” ჰარმონიულ  ხსნაშითითოეული  ინდივიდის” – ყველა ეს იდეა არის რაციონალური, მეცნიერული გამოხატვა იდეებისა:: დედამიწა ყველა მის შვილს აძლევს  იმას, რაც მათ სჭირდებათ, მათი დამსახურებების  მიუხედავად .”(Fromm {1934} 1970, p. 134-135).

სანამ  ფრომის  მიერ    მატრიარქალური კულტურის  მარქსისტულ სოციალიზმთან გათანაბრებაზე   კამათობენ , საინტერესოა  აღვნიშნოთ მისი დამოკიდებულება   ქალთა ემანსიპაციისადმი და მისი დაპირისპირება  პატრიარქატისადმი  .  ზოგი ასევე მიუთითებს, მის მიმართებაზე რომელიც ფრანკფურტის სკოლის სხვა წევრების მიერ გავრცელდა, სენსუალურ  დაკმაყოფილებასა და  ბედნიერებაზე.   ფრომი  მიიჩნევს, რომ ბაჩოფენი მატრიარქატის  მის თეორიაში    ” დედამიწაზე მატერიალურ ბედნიერებაზე” და ”სოციალურ  ჰედონიზმზე”  მიუთითებს   რა ც ფრომს ეხმარება ახსნას თუ რატომ მოსწონდათ ბაჩოფენის  შეხედულებები სოციალისტ მოაზროვნეებს(Fromm {1934} 1970, p. 125)  რაც შეეხება ,  ფრომის დამოკიდებულებას მატერიალური ბედნიერებისა და  სენსუალური /გრძნობადი დაკმაყოფილების მიმართ    ის მიიჩნევს რომ ადამიანებს  სექსუალობა ” სთავაზობს ყველაზე ელემენტარულ და  ძლიერ შესაძლებლობებს კმაყოფილებისა და  ბედნიერებისათვის ” (Fromm {1934} 1970, p. 126).

ფრომი  მატრიცენტრული კულტურის პოზიტიურ ანალიზსა და პატრიარქალური ღირებულებების   კრიტიკას გვაწვდი , რომელიცაღიარებულია   ბაჩოფენის მიერ   თუმცა, ცხადი არ არის რომ მის მიერ  მატრიარქატის  მითის გამოყენება ქალის თვისებების დასაფასებლად   საუკეთესო კონცეპტუალური  საშუალებაა  დღესდღეობით  ფართოდ გავრცელებული  სკეპტიციზმი არსებობს, იმის  თაობაზე  სინამდვილეში არსებობდნენ თუ არა    მატრიარქალური საზოგადოებები   და  ბაჩოფენის მიერ    დედობისა და დედობრივი ღირებულებების რომანტიზაცია     განსაზღვრულ  ნორმატიულ როლს  ხომ არ ქმნის ქალებისათვის, ამიტომაც  ზღუდავს მათ თავისუფლებას  რომ აირჩიონ არსებობის  წესები სოციალური  ნორმების შეცვლით. ბევრი ქალი დღესდღეობით ცდილობს თავი დააღწიოს ქალების, როგორც დედების   განსაზღვრებას ს, რომელსაც პატრიარქატის მითი იყენებს რათა განსაზღვროს ქალის  აუცილებელი  ფუნქცია. არსებობს ასევე კითხვები ბაჩოფენის  ნაშრომის ანთროპოლოგიურ და იდეოლოგიურ ღირებულებასთან დაკავშირებითაც.

მიუხედავად იმისა რომ   ეს  ფრომის  1930-იანი წლების ნაშრომია   ავტორიტეტსა და ოჯახზე, ის   მეტად ღირებულია  თანამედროვე ფემინიზმისათვის ვიდრე  ფრომის  რეფლექსია  ბაჩოფენის მატრიარქატის თეორიაზე. ფრომმა  გადამწყვეტი როლი შეასრულა  მულტი-დისციპინარულ კველვაში ოჯახისა და ავტორიტეტის ერთმანეთთან  დაკავშირები , რომელიც   1930 -იან წლებში სოციალური კვლევის ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული ყველაზე სუბსტანციური პროექტია. 5 წლიანი კვლევის შედეგი  ორ ტომად გამოქვეყნდა  ”კვლევის რეპორტი” (Fromm, Horkheimer, et. al. 1936)

პირველი ნაწილი  ჰორკჰაიმერის , ფრომისა და მარკუზეს  სამი თეორიული ნაშრომისგან   შედგებოდა და ჰორკჰაიმერის მიერ იყო რედაქტირებული  , მეორე  ნაწილი რედაქტირებული იყო ფრომის მიერ და შედგებოდა  სხვადასხვა სოციალურ  კლასებში სოციალიზაციის შესახებ  კვლევებისგან, სექსუალური განათლების, ახალგაზრდათა სოციალიზაციისა  და უმუშევარი ოჯახების  სოციალიზაციის  შესწავლით, მესამე ნაწილი რედაქტირებული იყო  ლოვენთალის მიერ  და შედგებოდა ოჯახისა და ავტორიტეტის  სფეროში სხვადასხვა  კვლევებისგან ,  სხვადასხვა  ქვეყნებში.

თავის თეორიულ ესეიში ერიხ ფრომი ავტორიტეტსა და ოჯახს შორის  ურთიერთობების გასაანალიზებელი მექანიზმების  წარმოჩენას შეეცადა. ის და  მისი კოლეგები ფიქრობდნენ რომ განესაზღვრათ ”ფსიქოლოგიური იმპულსები, რომლებიც ადამაინების ავტორიტეტებისადმი მორჩილებას  იწვევს  და თვად  ამ ამ მორჩილებას კი  ბრძანებების/მითითებების ხასიათის მიუხედავად  სასიამოვნოდ აქცევს (Fromm 1936, p. 908). ფრომი  მიიჩნევს , რომ  ფროიდის  თეორია  ” ჯერჯრობით საუკეთესო მიდგომას   გვაწვდის ავტორიტეტის  ფსიქიკური დინამიკის გასაგებად, ”   ის ავტორიტეტისა და  მორჩილების  მექანიზმების  ასახსნელად  ფროიდის თეორიის იდის, ეგოს    სუპერ  ეგოსა  სადო-მაზოხიზმის კატეგორიებს იყენებს

ფრომი    სუპერ-ეგოს წარმოადგენს,  როგორც ინტერნალიზებულ  სოციალურ ავტორიტეტს, ”  განსაკუთრებით  მამის ავტორიტეტს  მოდერნული დროის   პატრიარქალურ ოჯახში.  მას შემდეგ რაც გარე ავტორიტეტები  ინტერნალიზდება , ინდივიდი ემორჩილება   მის ბრძანებებსა და აკრძალვებს , არა მხოლოდ იმიტომ რომ   გარე დასჯების  შიში აქვს,  არამედ   შიდა   ცენზორის შიშის გამოც , რომელიც მან  შექმნა საკუთარ თავში შიგნით.  მანამ სანამ  სუპერ- ეგო არსებობას ფლობს   ავტორიტეტის  ინტერნალიზაციაში, ეს არსებობა  მუდმივად   ძალდატანებულია  ავტორიტეტის წარმომადგენლებზე    სუპერ-ეგოს  პროექციით.   შემდგომში არის  უზრუნველყოფილი   სუპერ ეგოს თვისებებით , მისი მორალურობით , მისი სიბრძნითა და  ძალით , ისე  რომ ისინი დამოუკიდებელნი არიან   რეალობისაგან.  ამ გზით  ეს ავტორიტეტები  უფრო მეტად  ადაპტირებული და მეტად  ინტერნალიზებული ხდება  და უკეთესად ერგება მათ როლს  სუპერ-ეგოს მატარებლებისა. ამ  სახით  მკვიდრდდება  მუდმივი  წრებრუნვა . სუპერ-ეგო – ავტორიტეტის ურთიერთობა ამიტომაც დიალექტიკურია  .  (Fromm 1936, p. 908).

ფრომი შემდგომში აღწერს,  თუ როგორ არის  ოჯახი  ძირითადი ინსტიტუტი  სუპერ -ეგოს   წარმოებაში, ხოლო  ძლიერი სუპერ-ეგოს  განვითარება  კი  ამბოხების  ძლიერ იმპულსებს . სუსტი ეგოები  სუპერ-ეგოს ,ავტორიტეტს   უმოჩილებენ, ამიტომაც ფრომი  ინდივიდებს მოუწოდებს ძლიერი ეგოს  წარმოებისკენ  რომელიც შესაძლებლეს გახდის  მეტად დამოუკიდებელ ფიქრსა და  მოქმედებას. ეს მეტისმეტად   გადაუდებელია,   ფრომი მიიჩნევს რომ ადამიანთა  ეგოები ისეთი სუსტი ხდება, რომ  ” მაჩოისტური ხასითი ” თითქმის ნორმალურად მიიჩნევა. ხასითი ფრომისათვის    სპეციფიურ    ინდივიდუალურ  სტრუქტურებს უკავშირდება , რომლებიც   ინსტინქტური  მამოძრავებლების/მოთხოვნების, რეაქციების  ფორმაციისა და სოცალიზაციის პროცესის რეპრესიისა და სუბლიმაციის  შედეგია . სოციალური ხასიათი   სხვადასხვა საზოგადოებების მახასიათებელ დომინანტურ  სახასაითო სტრუქტურებს ეხება .  ფრომი მიიჩნევს რომ მაჩოისტური ხასიათი   მჭიდროდ  არის  დააკვშირებული  სადიზმთან. ის    ხაზგას უსვამს     სადო-მაჩოისტურ ხასიათს და ამბობს  რომ   ეს ავტორიტეტული საზოგადოების  ფსიქიკური  აპარატის ძირითადი ნაწილი ხდება . სადო-მაჩოისტური ხასითი დომინანტურ ავტორიტეტებსა და „მაღალ ძალაუფლებებს“ ემორჩილება . მაჩოისტური ხასიათი  სიამოვნებას  იღებს ორივესგან მაღალი ძალაუფლებისადმი მოჩილებისგან და   მასზე დაბალ სტრატაზე ავტორიტეტის  თავსმოხვევისგან.  ხასიათის ეს ტიპი  ამიტომაც   სოციალური ავტორიტეტის  კვლავწარმოებას უწყობს ხელს  და  წვლილი შეაქვს სოციალური  „ბატონობისა“  და აგრესიის გაზრდაში.

ფრომი ამტკიცებდა,რომ ავტორიტეტული საზოგადოებები იმ  მოთხოვნილებებსა და კმაყოფილებებს აწარმოებენ, რომლებიც   სადო-მაჩოისტური  ხასიათის სტრუქტურების განვითარებას იწვევს. ამის მსგავსად, ფრომი მიიჩნევდა რომ ეკონომიკური  პირობების გაუარესებას, სიბრაზის/აგრესიის ზრდას,    შესაძლოა ოჯახში მამის ავტორიტეტის  შემცირება  მოჰყვეს,  რის შედეგადაც სოციალური  ინსტიტუტების  ავტორიტეტი ხშირად იზრდება ,  ინდივიდებს   უფრო მეტად უმორჩილებს  საზოგადოების პირდაპირ  დომინაციას. დისკუსიაში  ავტორიტეტის წინააღმდეგ, ფრომი მოგვიწოდებს  ამბოხებისაკენ  ირაციონალური ავტორიტეტის წინააღმდეგ და  ძლიერი ეგოს  განვითარებისაკენ, რომელიც არ მიიღებს სიმოვნებას,  როგორც სუბორდინაციისგან, ასევე დომინაციისგან და რომელიც  ჰეგემონური სოციალური ავტორიტეტისგან დამოუკიდებველი იქნება, ასევე , შეეძლება    შეიცნოს რაციონალური ავტორიტეტი .

თანამედროვე კაპიტალისტურ საზოგადოებაში  დამოუკიდებელი ეგოს გავითარების   შესაძლებლობის მიმართ ინსტიტუტის სხვა წევრები უფრო მეტად სკეპტიკურები იყვნენ ვიდრე  ფრომი   და  მიიჩნევდნენ რომ  ყურადღება მასობრივი  კულტურის  პოლიტიკისა და  სოციალურ   ინსტიტუტებზე  უნდა გაემახვილებინათ.(Kellner 1989b) წიგნში, –  ”თავისუფლებისგან გაქცევა ” ( ფრომი 1941) ფრომი აანალიზებს გზებს, რომლითაც ინდივიდები ირაციონალური ავტორიტეტის  ინტერნალიზებას ახდენდნენ ფაშისტურ პერიოდში და ”ადამიანი თავისთვის” და ” ჯანსაღი საზოგადოება“  ( ფრომი, 1955) ფრომი  განიხილავს თუ როგორ  , როგორ იქცევიან  კონფორმულად ინდივიდები  თანამედროვე კაპიტალისტურ და პატრიარქალურ საზოგადოებაში.ფრომის შრომაში  მარქსიზმის ფემინიზმისა და ფსიქოანალიზის  გადაკვეთის წერტილი  ფემინისტური თეორიის  შემდგომ   ტენდენციებს ითვალისწინიებს კრიტიკულ თეორიასა და  ფემინიზმს შორის შესაძლო სინთეზისა წინასწარ   მოლოდინს გვთვაზობს. მას შემდეგ რაც გენდერის ანალიზი თანამედროვე ფემინისტური თეორიის ძირითადი ასპექტია,  გამოვარკვიოთ თუ  რა წვილი შეიტანა  ფრომა  გენდერის თეორიაში  და რა სახის   შეზღუდვებმა  შებოჭა  ის რომ   კაცსა და ქალს შორის განსხვავების უფრო ადეკვატური  ანალიზი განევითარებინა.

 

გააზიარეთ საოციალურ ქსელებში
Facebook
Twitter
Telegram
შეიძლება დაინტერესდეთ